Som nyanserande fagmann må eg straks kvalifisere det utsagnet, "ingen ting" er eit sterkt uttrykk, og vi skal sjå på det religiøse under. Men som "hovudparole" står det seg bra.
Jemens mange delar
Vi har presentert Jemen før, men her ein kjapp rekapitulasjon av konfliktlinene i landet, for nye lesarar. Landet er ridd av mange ulike konfliktar, og for å forstå dei, må vi starte med det geografiske.
1. Jemen er sammensatt av to heilt ulike land, det stammebaserterte Nord-Jemen, med San'a som hovudstad, og Sør-Jemen med Aden, som har ei heilt anna historie og m.a. var Midtaustens einaste kommunist-stat. Etter Sovjets fall vart Sør-Jemen tvungen inn i union med det større og sterkare Nord-Jemen i 1990.
2. Nord-Jemen er delt i to på langs, mellom låglandet langs kysten, og det grøderike fjell- og høglandet bak. Det har i store delar av historia, og også i det siste hundreåret, vore høglandet som har dominert Nord-Jemen politisk.
 |
| Det zaydiske høglandet i ovalen |
Høglandet - alle stammane der, og alle politikarar som har gått ut frå desse stammane og har styrt Jemen sidan 1918 - hører til zaydismen, som er ei mindre retning av shia-islam, heilt ulik den i Iran. Låglandet og Sør-Jemen er begge befolka av sunniar, og dei har også deltatt i politikken i Jemen, men dominansen har alltid vore hos stammar som hører til zaydismen. Det gjeld dei imamane som styrte fram til 1962, det gjeld republikken som kom etterpå, det gjeld den einerådige Ali Abdullah Salih som styrte frå 1978 fram 2012. Alle er zaydiar, og det er da også desse nye opprørarane, houthiane. Det er altså ikkje eit opprør av "shiaer" mot "sunniar", men ein maktkamp mellom ulike stammar som alle er zaydiar. Houthiane kallar seg nok for "Guds hjelparar" (Ansar Allah), men framstår mest med (ganske tomme) raddis-slagord mot USA og Israel. Dei er først og fremst ein stamme som vil ha meir makt enn dei hadde før.
Zaydisme og shi'ismen
Vi skreiv at zaydismen er "ei mindre retning" av shia-islam, ofte kalla "femarar". Dei er ikkje ei utbrytargruppe av den "tolvar-shiismen" som vi har i Iran, Irak og Libanon, zaydiane er eldre enn tolvarane. Dei skiller seg teologisk ganske klart frå dei, dei har m.a. ikkje tanken om ein gude-inspirert imam som er sjølve grunnprinsippet i "vanlig" shiisme. På dei fleste felt ligg dei nærmare sunnismen enn tolvar-shiismen, og det har vore fleire forsøk å integrere dei i sunni-islam, men dei har likevel fortsatt ein separat identitet, og det er det som betyr noe, det er eit identitetsmerke på stammane i nord-Jemen, meir enn ein teologisk basis.
Vi ser dette også i sammensettinga av det opposisjonspartiet som klarast bygger på religionen islam, Islah ("Reform"), som kan karakteriseras som eit islamistisk parti. Det er eigentlig ei svært sammensatt rørsle (også nobelprisvinnaren, den relativt liberale kvinneaktivisten Tawakkul Karman, har band til det), som spenner frå stammeleiarar til salafistar. Men sjøl om det er eit parti som setter religionen i sentrum, så omfattar det altså både zaydiar (leiaren er zaydi) og sunniar (derimellom den mest kjente ideologen).
Sør-Jemen er altså reint sunnisk, og etter sammenslåinga i 1990 vart skikken at sidan presidenten (heile tida Ali Salih) kom frå nord, så kom visepresidenten frå sør. Han er dermed sunni, men utan særlig makt før demonstrasjonane i 2011 tvang Salih til tre delvis til sides. For å gjere det enklast mulig, vart da visepresidenten, Abd Rabbuh Hadi, satt inn - og slik fekk faktisk Jemen sin første sunniske president. Men Hadi hadde ingen eigen maktbasis (sør er altfor svake, og vil helst ha tilbake sjølstendet), så det var den gamle konflikten mellom Salih (zaydi, militær, son hans styrer ein del av hæren) og Hashid-stammen (også zaydi, sivil, men har sin private hær) som heldt fram. Og så sprang altså Houthi-rørsla, basert i ein liten men gjenstridig stamme heilt i nord - også dei zaydiar, da - fram og tok kontroll over høglandet og dermed San'a. Bråket oppstod da dei begynte å avansere sørover ned i låglandet og tok byen Ta'izz førre veke. Ein ting er å bli styrt av sentralstaten i San'a, men desse stammekrigarane frå houthi-heita var trass alt for mye.
Så har opprørarane da gått vidare over grensa heilt inn i Sør-Jemen og står nå nær Aden. Men der er det inntil vidare uklart kven det er som slåss. For sentralt i den siste utviklinga er det at den gamle diktatoren, Ali Abdullah Salih, har i kulissane slutta seg til sine føre dette fiendar Houthiane. Det ser slik ut som om det kan vere delar av hæren som er lojal til Salih som slåss i sør, "på vegner av" den regjeringa Houthiane har satt opp i San'a. Sjøl om gamle Salih altså også er zaydi, så er hans støtte til Houthiane openbart rein opportunisme, ein forsøk på å komme tilbake til makta att - så vil det vise seg kven som er sterkast av dei to ulike allierte. Men dette kan iallfall vere med å forklare det forunderlige at denne i grunnen ganske vesle stammen frå grenslandet i nord har klart å ta styring over eit så stort område.
Opp i det heile har vi da Qa'ida, som har vore aktive i noen områder i sør-Jemen, som prøver - og kanskje klarer - å mobilisere til ein breiare motstand mot inntrengarane frå nord. IS påstår dei også er med, og stod bak moske-bombene i førre veke.
Saudi-Arabia blandar seg
I går torsdag vart så denne lokale konflikten plutselig internasjonal, ved at Saudi-Arabia sammen med ni andre land, mellom dei Egypt (og også USA), har begynt å bombe Houthi-områda og truar også med å sende inn soldatar. Det er ikkje første gong det skjer, jemenittane hugsar den bitre borgarkrigen 1962-68 der både egyptiske og saudiske troppar deltok, men da stod dei på kvar side (Saudi støtta den zaydiske - altså shiiske - imamen), nå er Egypt og Saudi samla - og objektivt også sammen med Qa'ida og IS da, alle er mot "shiaene".
Saudis forhold til Jemen har alltid vore at litt uro og ustabilitet er ein god ting, men ikkje for mye. Saudi vil først og fremst ha ro i sitt område, men ser på eit sterkt Jemen som ein mulig rival i regionen. Men det er jo Iran som er hovudfienden. Og Iran har altså gitt noe støtte til Houthiane, sjøl om vi ikkje veit kor mykje - mest trulig pengar og våpen, i tillegg til politisk støtte, nok til at Houthiane skal kunne bli ei torn i sida på Saudi. Begge snakkar om religion, sunni mot shia, men Iran har nok liten interesse i å støtte Houthianes zaydisme på religiøst grunnlag - Iran er jo faktisk opptatt av religion og teologi, og zaydismens avvik er så stort at dei ikkje har noen samkjensle i teologien. Men dei er altså ikkje sunniar, slik heller ikkje Assads alawiaer i Syria er - nok eit avvik frå "riktig" shiisme etter iransk syn, og det er jo kanskje bedre enn Saudis wahhabisme. Men det er maktspill og ønsket om å lage bråk for rivalen som betyr noe.
Og for ordens skuld, BT: sunniar oppfattar absolutt shiaene som "ekte muslimar", sjøl om dei har feilaktige meiningar. Sunnisk teologi seier at det ligg hos Gud på Dommedag å skille ut kven som er "ekte muslimar" eller ikkje. Shiismen er for dei avvik, kanskje synd, men ikkje vantru. Det er dei ekstreme gruppene som Qa'ida og IS som set likheitsteikn mellom avvik og vantru. Wahhabiane var også der på 1800-talet, men det er over hundre år sidan dei gjekk bort frå "vantru-stemplinga" (takfir).
Kva nå?
Det er vanskelig å tru at Saudi har krefter til å snu den militære utviklinga i Jemen, Saudi er ikkje USA. Egypt har meir militærmakt, men vil neppe sette inn avgjerande styrker i Jemen, deira eiga sikkerheit er ikkje berørt av bråket der. Det blir nok fortsatt bombing noe framover, men det sentrale er det politiske spillet: Vil Salih og hans stammestøtter nå gå opent ut i kamp på Houthianes side, og vil dei siste sleppe Salih til makta igjen, eller vil dei halde på ho sjøl? Autonomi-rørsla i sør har halde seg rolig, vil dei nå bli mobilisert mot ein invasjon nordfrå - og kor sterke er dei? Klarer Qa'ida å bli sentrum for ein breiare sunnisk (dvs. "sørlig") motvilje slik styrke seg? Har IS faktisk fått ein fot innanfor? Følg med i neste episode. Religion spiller jo altså ei rolle her, men ikkje som "teologi" (innhald), men som identitetsmerke for skillet nord-sør, stamme mot stamme, Saudi mot Iran. Skal ein sette ein merkelapp så kan ein bruke slike religiøse namn. Men zaydiar har vi altså både her og der.
