Antisionisme, antisemittisme og det jødiske

Den sørafrikanske juristen John Dugard sa på ein Gaza-konferanse i Bergen nylig  at vi i Norge var gått fri for noe som har prega Israel-debatten i mange andre land: At ein kan sperre all samtale og dialog med å brennmerke kritikk av Israel som "anti-semittisme". Vi er vel kanskje ikkje heilt fri for det, men det er nok rett at slike tendensar til hysteri som vi har sett i USA og andre land, der også jødar blir angripe som "anti-semittar" er vi langt meir forskåna for her.  

Så spørsmålet er derfor om vi kan ha ein kjølig og avdempa debatt om noen av dei temaene som elles har lett for å sette sinna i kok, på alle kantar, for eksempel begrepet "anti-sionisme". Er det den moderne formen for antisemittisme, eller er den påstanden heller den moderne maccarthyismen? Og det kjølige akademiske svaret blir jo som det gjerne blir: Det kjem heilt an på. Altså, på kva ein legg i begrepet ”anti-sionisme”.  Det kan vere det, men det må ikkje vere det. Vi må altså må lenger ned i kva vi legg i orda. 

Antisemittisme

Det kan jo bli eit bokmanus, så vi får nøye oss med kortversjonen, og seie at vi reknar med at begrepet ”antisemittisme” er kjent: det er jødehat; ei form for rasisme, å diskriminere eller forskjellsbehandle jødar fordi dei er jødar. (Og i parentes: ikkje fordi dei er semittar, for slike fins ikkje: ”semittisk” er ikkje eit folkeslag, men ein språkfamilie i Midtausten og på Afrikas horn: dei største språka i Eritrea og Etiopia er også semittiske.)

Sionismens mange tydingar

I ”anti-sionisme”, derimot, ligg innhaldet i ordet: det er å vere mot sionisme. Men sionisme er eit begrep som er brukt i mange ulike tydingar, så da må ein komme til klarheit i kva ein i så fall er ”anti”. Det kan også bli ei avhandling å drøfte det, så vi får her prøve å vere litt avkorta og forenkla, og peike på fem forskjellige tydingar av sionisme, og korleis nokon kan kritisere dei. 

(1) Jødar er sionistar

Det første er berre å sette likheitsteikn, og bruke ”sionist” i staden for ”jøde”. Da er jo konsekvensen klar, da blir antisionisme og antisemttisme synonymt. Og det er jo ingen tvil om at begrepet blir brukt slik, t.d. frå nazistar og andre høgreekstreme, som hatar jødane som folk, men i dag føretrekk å kalle seg ”anti-zionistar” (gjerne med z, av ein eller annan grunn). Også i Aust-Europa under den kalde krigen er det klart at det var vide antisemittiske haldningar både mellom folk og frå styresmaktane (jf. Slansky-prosessane og Stalins utreinskingar etter krigen) som maskerte seg som anti-sionisme. 

(2) Sionisme som jødisk nasjonalisme

Theodor Herzl

Meir interessant er kanskje dei som tar utgangspunkt i ei faktisk forståing av sionisme som ei idéretning. Sionismen er jo i utgangspunktet ein jødisk nasjonalisme som vaks fram sist på 1800-talet, med ønske om ein eigen nasjonalstat. Den som nektar den jødiske nasjonen ein slik rett fordi det er noe negativt ved jødane som folk, altså at andre nasjonar har rett til ein stat, men jødane ikkje kan ha det fordi dei er jødar, er igjen over i antisemittisme, ein behandlar jødane annleis enn andre. Eg veit ikkje om noen faktisk hevdar dette, derimot er det noen som avviser at jødane er ein nasjon, fordi dei i motsetning til t.d. polakkar og slovakar budde spreidd og ikkje hadde noe felles territorium: dei mangla noen objektive kriterier på ein nasjon. 

Det kan jo i praksis gå ut på det samme, men har ein viss sammenheng med nasjonsteoriar på 1800-talet, der den ”tyske” nasjonstanken var nettopp at ein nasjon kunne bestemmas ut frå objektive kriterier: felles språk, felles land, felles økonomi og felles ”skjebne” (Schicksal). Den ”franske” forståinga var derimot at nasjonen er ei subjektiv oppslutning rundt eit felles ideal (der: republikanismen): ei tilstrekkelig stor gruppe som meiner at dei er ein nasjon, blir det dermed gjennom si overbevising om det. I teorien kan ein altså, ut frå den tyske forståinga, argumentere for at jødane mangla dei påkravde objektive kriteria for sjølstende - t.d. felles språk og land - og i staden hørte til nasjonen i det landet dei budde. Men det var jo nettopp Herzls poeng: Dreyfuss-saka og pogromane i aust viste jo at jødane vart ekskluderte frå dei nasjonane dei budde i, og måtte derfor vere ein eigen, separat nasjon. Ikkje alle jødar var samde med Herzl, men tilstrekkelig mange til at det altså vart ei større rørsle. Dermed må det vere rimelig å godta deira påstand: ved at dei som meiner dette ser seg sjøl som ein nasjon, oppstår nasjonen med det: Det jødiske folket og den jødiske nasjonen eksisterer i kraft av seg sjøl. 

Det ligg i nasjonstanken at ein nasjon har ambisjon om å opprette ein nasjonalstat. Dette er også ganske opplagt ein rett som dei har: Alle nasjonar har rett til å kreve ein eigen stat. Men dei har ikkje dermed automatisk rett til å få det. Det er fordi ingen rettar er absolutte, alle rettar må prøvas mot andres rettar. Dette gjeld alle grupper: Ut frå samme tankegang er det ingen tvil om at katalanarar, baskarar, tsjetsjenar og så vidare er nasjonar fordi dei ser seg sjøl som det. Men ingen av dei har fått eigne statar, fordi deira statskrav kolliderer med andres rettar, t.d. spanjonales oppfatning om at heile Spania, inkludert Katalonia og Baskarland, utgjer ein felles nasjon og ikkje kan delas opp. Alle slike krav blir derfor politiske og må vegas mot andre interesser. 

For sionistane gjaldt det naturligvis det som skulle bli deira parole for busetting i Palestina: ”eit folk utan land til eit land utan folk”. Det første var jo da rett, ved at jødane var eit folk. Men det andre, at Palestina var folketomt var altså feil. Nå vart nok dette forstått litt annleis: det budde jo mennesker i Palestina. Men dei var ikkje noe eige folk, eller nasjon: dei hadde ikkje definert seg som ei sjølstendig nasjonal eining, og kunne derfor gjerne bu ein annan stad i sitt land, arabarverda. Derav altså det seinare ordtaket: ”det fins ikkje noe palestinsk folk”. Då Golda Meir sa dette i 1969, var jo det klart feil også i den snevre betydninga, for på den tid hadde den palestinske nasjonalismen vokse fram og dermed oppnådd den samme subjektive sjølforståinga av å vere ein nasjon som den jødiske nasjonalismen var bygd på. Men uansett: Den som vil avvise jødanes prinsipielle rett til nasjonalt sjølstende vil ha problem med å forklare kvifor jødane ikkje skal ha ein slik subjektiv rett, mens andre nasjonar skal ha det.  

(3) Sionisme som Israels legitimitet

Frå 1948 fekk vi ein ny realitet, ved at jødane fekk sin nasjonalstat, Israel. Dermed var sionismens nasjonale mål, ein eigen stat for jødane, oppnådd. Sionisme, pro- og anti- blir deretter kopla ikkje til jødedommens teoretiske håp, men til den faktiske staten Israel. Sionisme blir derfor gjerne forstått som idéen om og forsvaret for Israel, og debatten om anti-sionisme blir kopla til spørsmålet om Israel er ein legitim stat. Anti-sionisme kan altså vere å benekte Israels legitimitet som stat. 

Eit grunnlag for å nekte for det kan vere Israels historie: At Israel ikkje er legitim fordi den bygger eit brotsverk: al-nakba, fordrivinga av palestinarane i 1948, som vi etter dei ”nye historikarane” i Israel sitt arbeid veit involverte etnisk reinsing, ei illegitim handling. Dette er nok ei vanlig oppfatning mellom dei palestinske flyktningane som vart fordrivne (og deira barn), dei vil ikkje anerkjenne Israels eksistens og legitimitet på grunn av forbrytelsen dei vart utsett for, dei vil tilbake til der dei budde før 1948. Dette kan ikkje kallas antisemittisme, for det har ikkje noe med den jødiske identiteten å gjere: Ein slik reaksjon ville ha komme på akkurat samme måte om det var engelskmenn eller russarar som fordreiv dei: det er fordrivinga, og ikkje den etniske identiteten til fordrivarane som dei ligg bak deira avvising av den staten som vart bygd på deira fedrane grunn. 

Det er ikkje vanskelig å forstå og sympatisere med denne reaksjonen som eit emosjonelt og politisk traume. Palestinarane eig si historie, og har rett til å sette denne åleine og isolert i fokus. Men meir allmennt, altså for oss andre, må ein slik påstand at Israel er illegitim fordi den er bygd på eit brotsverk, også kunne forsvaras som ein generell regel: Statar som er oppretta på eit brotsverk, på etnisk reinsing, er illegitime. Det må da gjelde USA, som fordreiv dei opphavlige innbyggarane (“amerindarane”), Australia, og mange andre land, kanskje dei fleste. Dei gruppene som vart forviste eller undertrykt, kan også her på samme måte benekte dei moderne statanes historiske legitimitet. Men da kan begrepet ”legitim stat” miste si meining. Vi må altså sjå meir spesifikt på sionismen som basis for den israelske statsdanninga. 

Og her møter vi ei anna problemstilling, som går på sionismen som nasjonal ideologi: Om vi aksepterer at Israel er ein legitim stat - som vel er det heilt dominerande synet i Norge (og som eg sjøl deler), kvifor er den det? Her har ulike greiner av sionismen gitt ulike svar, og noen er det ikkje antisemittisk å avvise: Noen argumenterer religiøst, med Guds lovnad om eit land frå “Nilens breidder til Eufrat” (utan å presisere kvar i Eufrat, Syria eller Irak). Meir vanlig, og viktigare, er dei som argumenterer historisk: Kanaan eller Palestina er jødanes heimland, som dei måtte forlate. Sionismen er fortellinga om deira tilbakekomst til sin heim. 

Dette er svært problematisk. Ein ting er det reint historiske innhaldet: Det ser ut som ein ikkje her knytter seg til antikkens Israel (ca. 900-722 f.Kr), som heller ikkje etter Bibelen omfatta Gaza og det øvrige sørvestlige Palestina (“Philistia”), men den kortvarige perioden frå ca. 100-64 f.Kr. då det hashmoneiske kongedømmet Juda for første og siste gong kontrollerte heile regionen Palestina, altså om lag tre-fire tiår. Det er eit tynt grunnlag. Men bortsett frå det er det naturligvis fullstendig umulig å bygge ein moderne stats legitimitet på ei to tusen år gammal historie. Da skulle jo keltarane i Wales forlange at “angel-saksarane” reiste tilbake dit dei kom frå og gi Britiannia tilbake til sine opphavlige druidar. Meir aktuelt: Det er ingen logisk forskjell mellom jødanes krav på sitt heimland to tusen år tilbake, og dei palestinske flyktninganes krav om å komme tilbake til sitt heimland for berre søtti år sidan. Begge er folkegruppar som vart tvungne bort frå sine heimar og måtte leve i utlegd med ønske om å komme heim. 

Nei, Israels legitimitet må byggas på eit anna grunnlag. Utover det reint formelle, medlemskap i FN og diplomatisk anerkjenning, er det ikkje historia, men nåtida som gir grunnlaget: Israel er legitim fordi det er ein faktisk eksisterande nasjon her og nå. Med all mulig sympati for det palestinske traumet: dei som gjer dette til einaste kriterium for framtidas løysing, må gi svar på spørsmålet: Kva så med det jødiske samfunnet i Israel? Kvar skal det bli av? Palestinarane kan kanskje seie at “det er ikkje vårt problem, det er de i Vesten som skapte problemet, så løys det”, men for oss andre - også vi i Vesten - vil eit svar som at “dei må berre reise tilbake dit dei kom frå” vekke minnet om Krystallnatta og det som følgde. Ein antisionisme som skiller seg frå antisemittisme kan ikkje i dag avvise Israels eksistens og med det legitimitet, sjøl om ein historisk meiner at sionistanes krigshandlingar i 1948-49 var forbryterske. Også uakseptabel historie skaper fakta som vi må forholde oss til. 

(4) Israel som jødisk stat 

Ved at staten Israel vart oppretta, så fekk vi altså ei ny nasjonsdanning. Vi hadde det jødiske folket (verda over) som eksisterer, som vi sa, i kraft av at det kjenner seg som eit folk, subjektivt. Nå fekk vi også ein israelsk nasjon som i tillegg har alle objektive kjennemerke på ein nasjon: eit territorium, eit felles og sereige språk, ei skapingshistorie tilbake til aliya frå 1880-talet, økonomi og så vidare. Dei to er openbart forbundne ved at det jødiske folket har eit emosjonelt og ofte reellt band til Israel, og at Israel ser seg som realiseringa av det jødiske folkets draumar. Dette gjer Israel til eit jødisk land. Men er det også jødisk på ein djupare måte? Dette blir sentralt, for mange antisionistar vil seie at seie at den sionismen dei avviser, er den som gir ei etnisk gruppe, jødane, særlige rettar som dei ikkje vil gi andre etniske grupper, altså palestinarane. Israel må ha samme rettar som alle andre statar, men dei kan ikkje ha etnisk eller religiøst baserte rettar som ikkje ville bli akseptert om noen andre land hadde innført dei. Altså, antisionisme er for dei nettopp at Israel og jødane der skal behandlas som alle andre. Og grunnen til at dei bryr seg om stoda i Israel, som ikkje er deira land, er at det går ut over eit folk dei solidariserer seg med, det palestinske.  

Det går altså på sionisme som basis for Israels jødiske karakter. Det kan omfatte fleire ting, som slike antisionistar kritiserer. Det gjeld forholdet mellom dei to nasjonane, den universelle jødiske og den lokale israelske, Israel som alle jødars heimland, også dei som aldri har budd der. Og det gjeld forholdet mellom den jødiske staten og sine ikkje-jødiske innbyggarar, og naturligvis også sine naboar eller undersåtter i dei okkuperte områda, sionismen som ei territoriell ekspansiv rørsle.  

At jødar over heile verda har eit følelsesmessig band til Israel og kjenner samkjensle med den jødiske staten, kan ikkje vere grunnlag for kritikk. Slike emosjonelle band finn vi overalt. Dei “norske” i USA kan ha sterke følelsar til lefse og lutefisk, “the Swedes” til Sverige. Men for dei har det ikkje noen institusjonelle følger: Ein får ikkje særlige rettar i Norge fordi om ein et lutefisk i Midtvesten. Rett til statsborgarskap i Norge arvas berre i ein generasjon. Slik er det også i alle andre land, med noen variasjonar. Israel skiller seg her ved at alle jødar verda over har ubegrensa rett til innvandring (”Law of return”), mens lovgivinga altså stenger for at dei ikkje-jødane som forlot landet i 1948 kan få ein slik rett. Det er heilt klart ein etnisk basert særrett for jødar framfor ikkje-jødar. 

Om du er norsk statsborgar, er det vidare ulovlig å forskjellsbehandle deg fordi du ikkje “et svin og drikk alkohol slik vi gjer i Norge”. Kampropet frå siste krig, “Norge for nordmenn”, er i dag ei rasistisk utsegn, fordi “nordmenn” i slagordet nå blir oppfatta som etniske nordmenn. Å vere anti ei slikt utsegn, er ikkje å vere “anti-norsk”, det er å vere inkluderande norsk. 

Kva så i Israel? Da staten vart oppretta i 1948 var det sammenfall mellom “jøde” og “israelar”. Men ikkje alle ikkje-jødar flykta: Rundt 700 000 reiste eller vart drivne bort, men omlag 150 000 vart verande att. Kva rolle skulle dei få i den nye jødiske staten? Det førte til litt hodebry, men etter noe tid fekk dei israelsk statsborgarskap, om enn lenge under militær unntakstilstand (rundt 45 000 var “internt fordrivne” og fekk færre rettar). Etter kvart har desse fått like formelle rettar med dei jødiske innbyggarane, og har mellom anna eigne parti i nasjonalforsamlinga Knesset og også eigne familielovar (bygd på Shariaen!) og domstolar. Dei meiner seg likevel diskriminert i praksis, men diskriminering av etniske minoritetar er diverre ikkje noe som er uvanlig her i verda. Noe av det kan vere systematisk, knytta t.d. til at dei er fritatt frå militærteneste - som ein da kan kreve av ein arbeidssøker - men også ortodokse jødar har samme fritaket, og kan møte samme kravet ved jobbsøknad. 

For dei ”israelske arabarane” er likevel ikkje landet deira stat, og særlig på høgresida er det stadig krav om meir diskriminering, og helst ta frå ikkje-jødane (spesielt muslimane) statsborgarskapet eller utvise dei. I Knesset er det vore målsetting å halde dei arabiske partia borte frå all reell innverknad. Dette er de facto heller enn de jure diskriminering, men i den grad det er grunna i ei oppfatning av sionismen som Israels jødiske grunnlag, er det knapt antisemittisme å forlange fullt ut like rettar også for ikkje-jødiske innbyggarar i landet. 

Dette kom da i forsterka form i 2018, da den nye nasjonalitetslova (”Israel som det jødiske folkets nasjonalstat”) vart vedtatt. Denne understreka Israel som ”det historiske heimlandet til det jødiske folk”, og at det nasjonale sjølråderetten i Israel er ”unikt for det jødiske folket”. Sjøl om det nemner rolla til arabisk språk, vart formuleringane, som var svært omstridt både i Israel og utanfor, sett på som eit angrep på Israels demokratiske karakter, sidan det ganske eksplisitt seier at staten er til for etniske jødar, og altså ikkje for den femtedelen av statsborgarane som ikkje er det. Ikkje minst var dette eit poeng da Israel forlangte at dei palestinske myndigheitene, som jo i Oslo-avtalen hadde anerkjent Israel, nå måtte anerkjenne Israel som jødisk stat i denne forståinga. Her var også ”det historiske heimlandet” sentralt, sidan dette vart oppfatta som erkjenning av det historiske grunnlaget for sionismen: Når Israel var jødanes heimland, så var jo dei som budde der inntrengarar. Om PA anerkjente dette ville dei også akseptere at nakba berre var at jødane tok tilbake sitt eige land (og dei dermed gav opp all tanke om israelsk ansvar for flyktningeproblemet). 

Dette var altså ei spesiell oppfatning av sionismen, som særlig høgresida pressa fram, men det vart godkjent av Høgsterett og er nå Israels grunnlov. Kva rolle det vil spille for Israels arabiske statsborgarar, vil vise seg. Men ennå viktigare er kva rolle det spiller i dei okkuperte områda, Vestbreidda og Gaza. Her er det nemlig ei aggressiv og ekspansiv forståing av sionismen som ligg til grunn for busettarrørsla. Sidan Israel, heile Israel frå Middelhavet til elva Jordan (om ikkje lenger) er det jødiske heimlandet - antikkens Israel hadde jo kjerneområdet sitt i dagens Vestbreidd - så er det deira plikt som sionistar å sikre også desse landområda for Israel. Det må gjeras ved å legge så mye av jorda som mulig under (etnisk, religiøs) jødisk kontroll, og så langt råd presse palestinarane til ”frivillig” å forlate Palestina, med våpenmakt om nødvendig.

Denne busettarrrøsla hører jo til på høgresida i Israel, og dess meir høglytt, dess meir høgreorientert. Men alle israelske regjeringar, frå venstre og høgre, har kontinuerlig sidan 1967 utvida busettingane, så dei må reknas som israelsk, og dermed sionistisk fellesgods. Tanken om jødanes særrettar i Israel står også sterkt, mest tydelig er kanskje utsagnet frå tidligare justisminister Ayelet Shaked (nå vel nærmast i det politiske sentrum): ”Israels verste fiende er tanken om at Israel er ein stat for sine innbyggarar”, altså også dei ikkje-jødiske. Klarare kan vel ikkje ein tanke om forskjell langs etniske liner seias, heilt ulikt ein demokratisk idé om at staten nettopp er til for sine innbyggarar. Ein motstand mot denne typen tankegang, basert på den sionistiske grunntanken, er openbart ikkje rasistisk, det er heller ein motstand mot rasisme. 

(5) Sionismen som jødisk sikkerheit

Men ein slik reint teoretisk begrepsdebatt tar ikkje inn i seg jødanes spesielle historie, vil noen meine: Jødane levde i hundreår som undertrykt minoritet forfølgd av antisemittismens svøpe, med pogromar og massakrar som toppa seg sivilisasjonsbrotet i Holocaust. Å seie at jødane må vere ”som alle andre” dekker over, og kanskje trivialiserer det som det jødiske folket har gjennomlevd. Berre eit sterkt og sjølstendig Israel, eit land der jødane kan rette ryggen og ikkje frykte for sin eksistens gir sikkerheit for jødane verda over. Sionismen gir grunnlaget for dette, ved å gi den jødiske nasjonen eit israelsk ankerfeste.  

Eit slikt synspunkt er lett å forstå og sympatisere med. Men her må ein som med palestinaranes historiebevisstheit, seie at i verda må alle ting vegas mot kvarandre, og det blir derfor eit politisk, og ikkje eit begrepsmessig spørsmål korleis desse ulike og forståelige ønska og behova kan balanseras og innpassas i kvarandre. Er jødane sikrare med eit isolert Israel som ein festning bak ein mur? Det er eit politisk spørsmål som vi ikkje kan svare på her. Kvar vekta blir lagt, avheng også av kor ein står sjøl. I Tyskland veit vi at dei, ut frå si eiga historiske rolle, legg avgjerande og nesten eksklusiv vekt på det jødiske og israelske perspektivet, mens ein i Afrika og Asia ofte vektar det palestinske utgangspunktet tyngre. Slike politiske spørsmål får vi ta andre stader, her blir spørsmålet kva som er antisemittisme i denne avveginga. Å benekte at Holocaust har noen betydning for jødanes historie er eit klart tegn på antisemittisme. Å meine at dette ikkje kan vere det einaste avgjerande faktoren for det palestinske folkets skjebne, kan ikkje vere antisemittisme. 

Oppsummert, så kan ikkje spørsmålet om antisionisme er antisemittisme besvaras utan å forklare kva ein legg i ”sionisme”:

• Dersom ”sionist” og ”jøde” er det samme, så er svaret ja; antisionisme er antisemittisme. 
• Å hevde at Israel vart oppretta gjennom etnisk reinsing i 1948, og at det var ein forbrytelse kan ikkje vere antisemittisme.
• Å forlange at det jødiske samfunnet i Israel i dag må opphøre å eksistere og at jødane må ”reise tilbake” er ganske klart anti-jødisk, og dermed antisemittisk, enten det bygger på gamle antisemittiske stereotypiar eller ikkje. 
• Å gå inn for at jødar og palestinarar skal kunne leve sammen i ein stat, den såkalla ”einstatsløysinga”, er nok utopisk, men ikkje antisemittisk. Dette var jo, som nemnt i ein tidligare blogg, framført av ei liberal jødisk retning før 1948. Dei kalte seg sjøl sionistar da, men i dag blir ei einstatsløysing, som medfører at Israel blir ein felles jødisk-arabisk og ikkje reint jødisk stat, rekna som avviklinga av sionismen og dermed eit antisionistisk standpunkt. 
• Å motarbeide den ekspansive sionismen som ser det å ta kontrollen over heile det historiske Palestina, altså Vestbreidda, som realisering av den sionistiske draumen, er ikkje anti-semittisme. 
• Å kjempe mot etnisk segregering i Israel, at Israel berre er ein stat for ei etnisk gruppe når ei anna gruppe har like lang og lengre historie i området, er ikkje antisemittisme. 

Den som kallar seg anti-sionist må altså vere klar til å forklare og avgrense kva det er ein er mot, og kva ein ikkje er imot. Dei som påstår at antisionisme er antisemittisme må gjere det samme, men dei har i tillegg eit forklaringsproblem om kvifor det ikkje er tilstrekkelig berre å fordømme antisemittisme i seg sjøl. Å blande inn begrepet antisionisme virkar som det har bevisst eller ubevisst som mål å brennmerke ein kritikk av Israel som ”uakseptabel”. 

****

Ein liten fotnote til ein debatt som har oppstått dei siste dagane, rundt slagordet ”ingen sionister i våre gater”. Som ein forstår, er dette eit problematisk slagord fordi det blir oppfatta som ”ingen jødar”, og bør derfor unngåas. 

Debatten blir også knytta til ei utsegn av Ervin Kohn, tidligare leiar i Det mosaiske trussamfunnet, referert til over, at ”alle norske jøder er sionister” og at distinksjonen dermed er irrelevant. Dette er ein empirisk påstand: det kan vere rett eller feil at alle jødar har den oppfatninga, det kan ein telle opp. Men det kan også oppfattas som eit spørsmål om begrepa: Det å vere jøde er også å vere sionist. Da har ein anten utvida begrepet sionist til å vere meir enn berre den politiske ideologien, det blir eit aspekt av jødedommen (anten ein meiner det religiøst eller etnisk); eller ein har innskrenka begrepet jøde: berre den som støtter sionismen og dermed Israel er ein ”ekte” jøde. Grupper som ”Jews against Zionism” (dei fins, særlig på venstresida i USA og Storbritannia) blir da begrepsmessig umulige, dei er ikkje lenger jødar. Dette er, som ein forstår, problematisk, ikkje minst i forhold til punkt (1) over. 

2024: Status

I dette året, og særlig dei siste tre månadane er Midtausten igjen i fokus, på verste måte. Det vil også prege alle årskavalkadar i ulike media, så det blir kanskje for mye med endå ein her på Shubbak. Men det er jo skilsettande at vi også må markere det. Spørsmålet vi kan stille her, er: kvifor vart denne krigen i Gaza så annleis enn dei vi har sett før med jamne mellomrom, omlag kvart femte år, mellom Hamas og Israel? 

 

Men krigen i Gaza må heller ikkje dekke for ein annan fæl krig som oppstod i 2023, borgarkrigen i Sudan. Igjen må vi stille spørsmålet: Det har jo også i Sudan vore borgarkrigar store, ja kanskje størstedelen av tida landet har eksistert. Men denne krigen i år virkar å ha ramma så mye hardare. Kva er det som er så spesielt med den? 

 

Med desse to fokusa, er det kanskje ein lette å slå fast at for resten av Midtausten har dette vore eit ganske rolig år. Fortsatte protestar i Iran, stadig tilstramming i Tunisia, men ikkje drama på samme måten. Det har vore president- eller parlamentsval i Egypt, Irak og Tyrkia. Berre det siste fatta noe interesse, men mest for å slå fast at president Erdoğan faktisk har kontroll over valprosessen. Det har også vore eit fælt år for naturkatastrofar: store og dødbringande jordskjelv i Tyrkia / Syria i februar og Marokko i september, og flodbølge i Libya. Den siste delvis menneskeskapt, dei to andre ikkje. Økonomiske og politiske kriser er det i mange land, men dei "gamle" borgarkrigane i Syria, Libya og Jemen har - heldigvis - vore på lågbluss eller med fungerande våpenkviler det siste året, mens ein kunna fokusere på dei to nye, i Gaza og Sudan. 

Gaza-krigen: Grenseoverskridande? 

Nyttårsmeldinga frå Jerusalem i år var at "krigen kan komme til å vare i heile 2024". Er dette seriøst meint? I ein krig må ein skille mellom krigens retorikk, og krigens rasjonalitet. Så lenge kampane varar, vil naturligvis alle partar retorisk ta ein maksimal posisjon, for å halde motivasjon og moral oppe: "seier eller død!" "Vi skal kaste aggressoren på sjøen!". Noen krigar endar også med full siger for ein part, men det normale er at når begge partar har nådd så langt dei kan for sine realistiske mål, så stilnar våpna. Det har vore tilfelle i krigane i Midtausten før, også mellom Hamas og Israel i tidligare Gaza-krigar. Etter det mønsteret skulle Israel ha erklært seg tilfreds, og forhandla fram løslating av gjenverande gislar etter å ha svekka Hamas, f.eks. etter erobringa av Gaza by for noen veker sidan.  

Men nå ser det ut som om Netanyahu faktisk vil kjempe militært til han oppnår sitt retoriske og maksimalistiske mål om å "fjerne Hamas" frå jordas overflate. Dei fleste ser at dette ikkje er mulig, Israel sjøl meiner at Hamas fortsatt har tre firedelar av sine aktive styrkar intakt. Rett eller feil, så lenge rein fordrivelse av Gazas innbyggarar ut av Gaza ikkje lar seg gjennomføre - og det er Egypt som er sperra for dette, mest trulig - vil det fortsatt vere Hamas-folk der, og for kvar som fell i Gaza veks det trulig nye fram på Vestbreidda. Målet er retorisk, og burde ikkje vere eit realistisk krigsmål (i motsetning til å svekke Hamas, som er godt mulig og sikkert langt på veg gjennomført.) 

 

Fortsatt krigføring virkar derfor ikkje rasjonell, frå Israels synsstad; dei vil tape meir enn dei kan vinne, og fortsatte kampar vil neppe kunne få gislane fri i live. Men her må ein sjå på ordet "rasjonalitet". Eg skal villig vedgå eg var mellom dei mange som meinte Russland ikkje ville invadere Ukraina, sidan det var irrasjonelt; eit evt. okkupert Ukraina ville permanent binde opp fleire russiske okkupasjonsstyrkar enn dei hadde råd til. Ukraina ville ligne meir på Vestbreidda enn på Belarus. Men eg tok feil, fordi det er mange typar rasjonalitet, og mange element i det, og for Putin var invasjon (med rask erobring av Kyiv og Zelenskys fall) rasjonell ut frå andre målsettingar enn dei overordna vi utanfor la til grunn: Det ville bli ein pris, men det ville vere verdt prisen. 

 

Det samme må vi trulig si om Netanyahus og Israels motivasjon i Gaza-krigen. Igjen er det hasardiøst å prøve, mens krigen pågår og på lang avstand, å analysere motivasjonar og tenkemåtar hos dei stridande, men noen element virkar påfallande: 

 

- For det første det grenseoverskridande i Hamas sitt terrorangrep 7. oktober, bokstavlig og metaforisk. At ein bygger fredelige busettingar berre noen kilometer frå ei heit grense, med dødelige fiendar på andre sida, viser kor absolutt israelarane stolte på sine grenser og si sikkerheit. Rakettar som stort sett datt ned i ørkenen og enkelte håpløse knivangrep på open gate var ille, men rokka ikkje ved sikkerheita; Israels militærmakt heldt dei trygge. At Hamas ikkje berre kom seg lett gjennom grensa men klarte å halde israelske byar i fleire dagar, var så utenkelig at det opna opp det store traumet: Israel er i seg sjøl usikker, "dei" kan faktisk kaste oss på sjøen og drepe oss alle, dersom vi ikkje viser tilstrekkelig styrke. Vi utanfor ser ikkje kor reellt dette traumet opplevas av dei som bur i Israel. 

Nå er det ikkje folkemeininga som styrer krigen, og det er motstemmer - ikkje minst mellom gislas pårørande som ser at fortsatt krig heller kan gi døde gislar enn frigitte gislar - men generelt er ønsket om berre å bli kvitt heile problemet, det er dei eller oss, noe som ikkje setter grenser for dei som fører krigen. 

 

Israels krigskabinett

- Det andre er det som ville vore oppslaget i årskavalkaden om ikkje krigen hadde komme: dei store protestane mot Netanyahu og hans høgre-ekstreme regjering gjennom 2023, fram til krigen. Israel var da nesten like delt som USA er det nå. Den vanlige meininga var at Netanyahu nok ikkje var pådrivaren i "talibaniseringa" av landet, men at han ville gjere alt for å hindre å komme i fengsel for korrupsjon, og det å selge sjela si til dei høgre-ekstreme var nå det minste. Dette ønsket om klamre seg til statsministerstolen gjeld fortsatt. Det blir nok nyval når krigen er over, men det kan jo altså da ta si tid. Den politiske delinga av landet gjer at Israel nå har to regjeringar: Den høgre-ekstreme sit fortsatt, men hæren og offiserane vil ikkje la fusentastane komme i nærheita av krigføringa, så Netanyahu har i tillegg utnemnd ei eiga krigsregjering, som går over midten og er dominert av sentrums-krefter. Dei skal berre drive med Gaza-krigen; dei høgre-ekstreme skal ikkje ta i den, men har fått fritt leide på Vestbreidda i staden, og - som vi har sett - brukt det til å drive opp spenninga slik at eit fullt opprør der også er ganske mulig å sjå for seg i 2024. Men dette vil da bli ein krig med ein annan, og meir ekstrem israelsk motpart enn i Gaza. 

 

Men det er altså krigsregjeringa, med basis i det politiske sentrum, som fører krigen i Gaza nå. Dei er neppe opptatt av å berge Netanyahus skinn - mange av dei har jo kjempa for hans avgang i årevis. Dei ser også ut til å stille seg bak det maksimalistiske målet om å "utrydde" Hamas. Kva er deira rasjonale? Det kan naturligvis vere dei militæres "ære", truverdet til det israelske forsvaret vart jo kraftig svekka 7. oktober, og dei kan trulig ikkje skyve alt ansvar over på Netanyahu og regjeringas politikk. Å vise at dei faktisk er absolutte overmenn i ein konflikt med fienden kan gjenopprette noe av det, men da kan dei ikkje slutte for tidlig. På den andre sida, å styre rett inn i ein evigvarande og uvinnelig konflikt bidrar ikkje til det. Derfor er det trulig at denne hærleiinga har eit eller anna meir begrensa mål som dei meiner dei kan oppnå, og vil tilby våpenkvile når det er oppnådd. Men kva det er, er vanskelig å sjå. Det kan ha å gjere med å ødelegge tunellane, som er Hamas sin viktigaste strategiske fordel; eller antall drepte Hamas-krigarar. Men det er trulig her, i dei lukka vurderingane til den militære leiinga og krigsregjeringa, at vi vil på eit tidspunkt sjå slutten på denne krigen. Utanfrå er det vanskelig eller umulig å sjå kva dette målet er, og når det vil bli oppnådd. 

 

Sudan: Statens sammenbrudd?

Den andre store og nye krigen det siste året, ramma eit land som vi i Bergen har nære samband med, Sudan. I haust skulle vi hatt konferanse i Khartoum for tretti års samarbeid med UiB, men den måtte da haldas i Bergen, det var nærast eit "virtuelt akademisk Sudan" i eksil som representerte landet. 

Men også Sudan har jo hatt krigar i det meste av desse tretti åra, utan at det har affisert det akademiske samarbeidet i stor grad. Kva er så spesielt med akkurat denne konflikten? For å svare på det, må vi sjå på landet. Sudan vart samla under kolonistyret av fire ulike delar: det sørlige Sudan (dei tidligare slave-markane), som fekk sitt sjølstende i 2006 som Sør-Sudan; det gamle kongedømmet Darfur i vest, som ligg nær opp til Tsjad i kultur, og kystområdet i aust (Beja-området) med grense mot Etiopia. Men midt i dette ligg Nilen og Nildalen, som er det sentrale, og mange vil kanskje si det "eigentlige" Sudan, med sterk nasjonalkjensle og sterk arabisk identitet, langt større enn i dei tre andre delane. Politisk og sosialt er det dette, det "nilotiske Sudan" som har dominert landet, og som både elite og mellomklasse kjenner seg mest heime i. 

 

Og alle borgarkrigane som Sudan har vore involvert i, har foregått i dei tre utkantane, først fremst i sør og i Darfur. Nildalen har naturligvis vore berørt av desse, ikkje minst den store mengda flyktningar som strømte til Khartoum. Men, trass i fleire statskupp, protestar og eit fleire tiår langt islamistisk styre, har dei aldri vore direkte krigsarena. Frå mars i år vart dei nettopp det, kampane raste intenst i det sentrale Khartoum, og store delar av byen vart ubebuelig. Statsadministrasjon - og med det også universitet, og ambassadar, som den norske - måtte rømme byen. Eit forsøk på halde ved like noen statlige funksjonar frå provinsbyar var det beste ein kunne klare, men Sudan som stat har langt på veg brote sammen det siste året. Dei som kunne, flykta landet. Alt dette var heilt nytt og eit stort sjokk på dei til synes krigsvante sudanesarane. Landet har fungert gjennom det meste, nå gjer det ikkje det lenger. 

 

Det hjalp ikkje at det ikkje ser ut til å vere mulig å ta stilling politisk eller ideologisk til noen av partane i konflikten. Det er ikkje ein etnisk eller regional konflikt, og så langt synes heller ikkje noen ideologisk motsetning, men ein rein maktkamp mellom to militære leiarar som kjem frå samme bakgrunn. Dei to er altså hærsjefen, Abd al-Fattah al-Burhan som har dei regulære militære styrkane bak seg; og Muhammad Dagalo, kalla "Hemetti", som leiar ein spesialstyrke, RSF (Rapid Support Forces, "Quds" på arabisk), som vart oppretta av det gamle regimet for å kjempe i Darfur. Hemetti og RSF har ein basis i Darfur, men borgarkrigen ser ikkje ut til å vere mellom Darfur og sentrum, berre mellom dei to militærstyrkane. Burhan og hæren blir av til mistenkt for å stå nær islamistane i det gamle regimet, men også Hemetti og RSF har altså basis i det, og både Burhan og Hemetti stod bak kuppet som avsette regimet i 2019. Hemetti har nok prøvd å spille "islamist-kortet" mot sin motstandar, men det har ikkje vore heilt tiltruvekkande. Kynikarane som seier det dreier seg om pengar har kanskje meir rett. 

 

Kampane starta altså midt i april, og ser ut til å fortsette med uforminska styrke inn i det nye året. Sidan det var ein maktkamp, var altså hovudstaden Khartoum sentral i kampane i den første tida, men det blussa også opp igjen i Darfur, RSFs kjerneområde, dels som eit framhald av den gamle striden der. Noen fraksjonar av den gamle anti-Janjawid-alliansen i Darfur har slutta seg til Burhan og hæren si side, mens andre har angripe dei. Dei siste vekene er også Sudans nest største by, Wad Madani sør for Khartoum, som var spart direkte strid, nå blitt ein krigsskueplass. 

 

Det er altså ingen å heie på i denne konflikten, utan altså å få slutt på den. Ein skulle tru at i ein strid mellom ein hær og ein milits, så burde hæren trekke det lengste strået, men det ser ikkje ut til å vere tilfelle, det er heller Hemettis RSF som har styrka seg etter som kampane har spreidd seg, det var dei som tok kontroll over Wad Madani, og dei ser ut også til å ha overtaket i Khartoum. Hemetti har ikkje noe godt renommé, kjent som "slaktaren frå Darfur" og leiar for dei berykta Janjawid-styrkane. Han skal ha hatt kontaktar både med aust-Libyas Khalifa Heftar og den tidligare Wagner-gruppa, men også med Dei foreinte arabiske emirata. Det er likevel uklart om Hemetti vil kunne klare å vinne over (det som var) regjeringshæren og etablere seg som Sudans nye leiar. Like uklart er det kva slags styre det ville vere kunne leie, men tanken ville vel helst gå til eit ustabilt og avgrensa militærstyre slik vi har sett i Tsjad og andre land i Sahel-regionen. Men Sudan er i utgangspunktet både meir ressursrikt og har ei meir etablert politisk og sosial historie enn desse, så nå åtte månader inn i borgarkrigen er det vanskelig å sjå kva som vil komme ut av den. 

 

Trass det eg skreiv i starten, at dei fleste landa i Midtausten har i 2023 bore preg av stillstand og kontinuitet, både i politisk sammenheng og i dei mange "frosne" konfliktane, så er desse to krigane i Gaza og Sudan ulykkelige døme på sammenbrudd som det nå ved årsskiftet er vanskelig å sjå utgangen på. Begge er initiert innanfrå, i begge prøver utanlandske krefter å få slutt på kampane (sidan ingen utanlandske krefter ser til å tene på konfliktane), men så langt utan hell: dei lokale motsetningane er for store til at utanlandske meklingar blir lytta til av noen. Men før eller seinare vil også desse kampane måtte stilne, det er vel det håpet ein kan dra ut av det.

Ein stat, to statar, ingen stat?

Denne bloggen har stort sett tørka opp i det siste, dels avdi eg nå er pensjonert og har redusert kjeldetilgang, dels fordi eg så langt mulig alltid har unngått å kommentere på nyheiter ettersom dei skjer; det klarer aviser og media å gjere betre. Her har eg prøvd å forklare bakgrunn og lengre linjer, og det har vore mindre behov for det; virkar det som.

Men nå som Palestina og Israel igjen står i fokus, har nettopp dei lange linene dukka opp igjen i samtalen, ved sida av skrekken over det som har skjedd på begge sider av grenselina. Ikkje minst framover: Er det noen muligheiter for fred mellom ”Israel” og ”Palestina”. Eg satte her begge namna i hermeteikn, for mye av dette er også ein begrepsdebatt, der spørsmålet er kva ”Israel” er og kva ”Palestina” betyr, og kvar grensene for dei to skal ligge, nettopp er i sentrum for denne langsiktige, og kanskje utopiske debatten: Er det noen løysing for desse to ein gong i framtida?

Kvar kjem ”Israel” og ”Palestina” frå?

Tillat meg derfor eit lite historisk sidespor før vi går inn på utopiane: Kvar kjem desse namna frå, kven ”kom først” - det er faktisk eit poeng for noen. Svaret er at dei dukkar opp i historia omtrent samtidig, litt før år 1000 f.Kr., då Israel - yisra’el - er omtalt som ei folkegruppe, kanskje ein allianse av stammar, i Kanaan (Kana’an). I starten av første årtusen f.Kr. eksisterte det i rundt to hundre år eit kongedømme Israel, med hovudstad i Samaria litt nordvest for Nablus på det som er Vestbreidda i dag. Etter at det kongedømmet vart knust av assyrarane rundt 720, flytta tyngdepunktet seg sørover til Jerusalem, som var sentrum for stammen / folket Judah, og begrepa Israel og Judah (yehûd, på hebraisk er Judah, Judea og jøde samme ordet) smelta sammen til ei gruppe. Eg forenklar her, men poenget er å grovt tidfeste eksistensen av denne gruppa. 

               

Palestina i antikken

Når det gjeld Palestina, er det både enklare og vanskeligare. Namnet kjem frå ei innvandrargruppe, ei av dei mytiske ”sjøfolka” som kom til Levanten rundt 1180 f.Kr., dei er velkjent frå kjeldene. Dei kom trulig frå Hellas, kanskje frå Kreta, men blanda seg fort med dei lokale i det området dei slo seg ned nær den egyptiske grensa - grovt frå Gaza til Ashdod og litt nordover - og når dei seinare dukkar opp i Bibelen som ”filistrane” (f’en er ein omsettingsfeil, både i den hebraiske Bibelen og i andre kjelder heiter dei peleset, eller palasht) er dei eit semittisk-talande kanaanittisk folk og småstat som dei andre i området. Folkegruppa eksisterer i rundt eit halvt tusenår der, men når babylonarane omorganiserte Kanaan på 500-talet forsvann dette ”Philistia” som eining; folkegruppa er nå heilt integrert i den lokale befolkinga, der mange seinare skulle anta jødedom som religion. Men det skjer først på 300- eller 200-talet, etter at jødane kom tilbake frå fangenskapet i Babylon, og i mellomtida er minnet om filistrane forsatt så sterkt at då geografen Herodot rundt 450 f.Kr. skal beskrive Syria og området rundt, kallar han heile denne regionen sør for dagens Libanon for ”pelester-land”, eller på gresk ”Palestina” (palaistinê; etterstavinga -ina er altså gresk). Andre geografar bruker samme namnet, så iallfall frå 400-talet før Kristus er nok Palestina det vanlige namnet på denne regionen, og romarane formaliserer det slik når dei tar makta i år 63 f.Kr. (frå det jødiske Hashmoneiske kongedømmet, som i tiåra før hadde for første og siste gong klart å samle heile Palestina under jødisk styre).  

          Dette blir altså språkbruken heilt fram til 1948, Palestina er den sørvestlige delen av provinsen Syria. For dagens debatt er det likevel viktig at Palestina frå Herodot og framover alltid er eit geografisk namn, ikkje eit folkeslag. Herodot kallar dei som bur der ”syrarar” og omfattar jødane i den nemninga, men det er klart at dette er da eit område med fleire ulike folkegrupper. Det held fram, heilt til 1948 betyr ”palestinsk” og ”palestinar” ”det som har med området Palestina å gjere”, uansett religion og etnisitet (i eldre tid var det elles mindre vanlig å bli kalt slik etter områder, ein brukte heller byar som al-Nablusi; al-Baghdadi, o.l.). Først seint på 1800-talet, meiner palestinske historikarar, begynte folk frå dette området å tenke på seg sjøl som ei eiga gruppe, med framveksten av nasjonalisme (dette er, som vi veit, omstridt og politisk kontroversielt). 

        I 1948 endra altså dette seg, da jødane oppretta sin nasjonalstat og tok namnet ”Israel”. Da vart alt knytta til denne staten som før hadde blitt kalt ”palestinsk” omdøpt til ”israelsk” (Palestine Post til Jerusalem Post, osv.). Dermed vart begrepet ”palestinsk” ledig på markedet. Det betydde ikkje lenger ”det som har med området Palestina” å gjere; det kom til å bety ”det ikkje-jødiske som har med Palestina å gjere”, sidan det jødiske altså var blitt israelsk. Dermed kunne ”palestinar” få eit nytt og meir presist innhald, ”ikkje-jødisk innbyggar i [det som var] Palestina”, og kunne knyttas til den spesifikke palestinske nasjonalismen som voks fram særlig i flyktningeleirane på 1950-talet. 

”Det historiske” og ”det nye” Palestina

Så kom historia som vi kjenner. Arabarlanda gjekk til krig for å fjerne Israel, det førte til våpenkvile og ei uoffisiell grense i 1949. Jordan gjorde noe som i ettertid visar seg vere ein historisk feil, ved at dei ikkje lot ”sin” del av Palestina, Vestbreidda, bli ein palestinsk republikk som da utan tvil ville blitt medlem i FN. Hadde dei gjort det, ville historia trulig sett annleis ut, men slik vart det uansett ikkje. Jordan annekterte Vestbreidda som del av Jordan, mista det i 1967, men gav slepp på kravet først i 1988, da dei for første gong godtok at landområdet hørte til ein framtidig palestinsk stat. 

        Få år seinare, i 1994, anerkjente Jordan Israel, i kjølvatnet av Oslo-avtalen av 1992. Vi hadde dermed grunnlaget for det som blir kalla ”to-stats-løysinga”, to separate statar ved sidan av kvarandre, ut frå grenselina i 1949 (som ingen av partane den gongen hadde rekna som permanent): Israel og Palestina. Dermed fekk vi to betydningar av begrepet ”Palestina”: På den eine, det ”historiske” Palestina; området slik det var i 1920: mellom Libanon og Egypt, Middelhavet til elva Jordan. På den andre, det ”nye” Palestina: området tiltenkt den kommande staten: Vestbreidda og Gaza, med dei justeringar av grensene som kom fram i forhandlingar, men altså eit monalig mindre område. 

        Dette førte naturligvis til forvirring, og t.d. det offentlige Norge har vore strikte med å unngå å bruke namnet ”Palestina” i det heile, dei snakkar om ”dei palestinske områda”, ”palestinaranes president” o.l., så veit ein kva ein meiner. Berre heilt i det siste har eg hørt tidligare utanriksminister Huitfeldt nemne ”Palestina” i den nye betydninga, altså Vestbreidda, kanskje ved ein forsnakkelse. Viktigare er kanskje striden om parolen ”Palestine shall be free, from the river to the sea”. Kva Palestina? Det nye, påstår dei som forsvarar parolen, palestinarane skal bli fri okkupasjonen i Gaza (the sea) og Vestbreidda (the river, Jordan). Det gamle, meiner motstandarane, altså at det historiske Palestina, der Israel nå ligg, skal bli ”fri”, Israel skal bort. Og logisk har nok motstandarane her eit bedre argument, sidan Hamas har brukt parolen nettopp i den betydninga, og mellom ”elva” og ”havet” ligg nettopp Israel.

Ein stat eller to statar eller kva?

Alt dette er da knytt til det som er overskrifta mi her: I alt det forferdelige som nå skjer frå dag til dag, er det mulig å løfte blikket og tenke seg ei mulig løysing på heile konflikten? Kan vi, slik USA der og UD her - kanskje mot betre vitande - håpar, få ”to-stats-løysinga tilbake på sporet”? Eller skal vi skal vi erklære den vegen død og heller akseptere ein ”one-state reality”, som noen kallar det, og politisk arbeide for ei ”demokratisk ein-stats-løysing”, med like rettar for alle i heile området? Det er jo to optimistiske løysingar, og ein skal kanskje ikkje oppgi håpet. Uheldigvis er grunnlaget for skepsis solid. Skal ein oppsummere dei to løysingane, må det trulig bli at den første er umulig, og den andre utenkelig. 

Vi kan, reint logisk, tenke oss fire mulige utganger på den situasjonen vi har:

• Ei tostatsløysing, to separate sjølstendige statar; Israel og Palestina. 
• Ei demokratisk einstatsløysing: ein samla stat for heile området, der alle som bur der i dag har statsborgarskap og like politiske og sosiale rettar.
• Ei udemokratisk einstatsløysing: ein samla stat, men der noen har fulle rettar og andre ikkje har det.
• Ein etnisk einskaplig  stat: Ein einheitlig stat, der berre ei av dagens folkegrupper bur, og den andre har forlatt området, frivillig eller ufrivillig. 

Alle desse fire framtrer i dag som ugjennomførbare eller utenkelige. 

(1) Tostatsløysinga. Det sentrale problemet her er dei israelske / jødiske busettingane på Vestbreidda. Skal vi ha ein ”stat” må den ha eit territorium, eit land. Vestbreidda er delt frå Gaza; det er ille nok (omlag halvdelen av befolkinga i kvar del, 2-2,5 mill.). Men i det minste må Vestbreidda bli sammenhengande om staten skal bli funksjonell. Busettingane deler nå opp området i småbitar, slik at dei enten må bort - busettarane må flyttas tilbake til Israel (altså innanfor 1949-grensa) - eller bli innbyggarar av den palestinske staten. Dette er politisk umulig, sidan Israel jo er eit demokrati, og busettarane har ei velgarmakt som hindrar dette. Men det er også i strid med israelsk politikk heilt frå 1967; både venstre- og høgre-regjeringar har konsistent utvida busettingane, om enn med ulik grunngiving. I dag veit vi at dei mest ideologiske busettarane, dei religiøse som ser Vestbreidda som ”sitt land” og pressar på for å ta meir palestinsk jord, er dei som styrer også den israelske politikken. Ei løysing må naturligvis starte med å avvæpne desse busettarane og gjere slutt på deira press mot dei palestinske landsbyane. Dette kan Israel gjere nå, når som helst, dei treng verken forhandlingar eller ”palestinsk motpart” for å stanse dette - det er eit reint israelsk anliggande og ansvar. Men det er altså ikkje nok; mange, trulig dei fleste, av dei eksisterande busettingane må bort for å skape eit sammenhengande område. Det er også vanskelig å tenke seg ein sjølstendig stat som er heilt omringa av ein annan; så Jordan-dalen (grensa til Jordan) må også bli palestinsk. Israel er ikkje villig til slike kompromiss; og det er ingen ting i dag som tvingar dei til å gå med på det. Så lenge det er tilfellet, er alt snakk om forhandlingar og dialog berre ein måte å vinne, eller kaste bort, tid. Slike forhandlingar kan ikkje få Israel til å gjere noe dei ikkje vil gjere. 

(2) Ein stat med like rettar for alle. Dette alternativet har dukka opp dei siste åra, som eit resultat av punkt 1: Sidan det ikkje er mulig eller realistisk å fjerne så mange av busettingane at ein levedyktig palestinsk stat kan oppstå, så må ein erkjenne det som nå er realiteten: Israel styrer heile området (utanom Gaza, fram til nå), og kjem til å gjere det. Heller enn å piske den daude tostats-hesten, bør ein akseptere at heile området nå er de facto del av Israel, og da må jo dei som bur der alle få samme rettar, statsborgarskap og stemmerett osv. Det er kanskje tilmed lettare å argumentere for dette, sidan ideen om demokrati og like rettar er ganske grunnfesta særlig i dei delane av verda som tradisjonelt støttar Israel (les USA). Ein besnærande tanke - for dei som ikkje bur i Israel. Men det er nok heilt utenkelig for israelarane. Mange ser nok på busettarane som a pain in the neck, men alle meiner at draumen om Israel som jødanes stat er umistelig. Og i dette utvida Israel vil det bu vel 7 millionar jødar og 7 millionar ikkje-jødar (palestinarar på Vestbreidda, Gaza og inne i Israel). Israel vil ikkje lenger vere ein jødisk, men ein jødisk og arabisk stat, der t.d. den militære styrken vil stå like mye under arabisk som jødisk kontroll. Israel vil ikkje lenger vere jødanes skjold og verge. Også svært mange jødar utanfor Israel vil oppleve at dei mistar ei tryggheit i det. Derfor er dette ein tanke israelarane ikkje vil tenke. Da heller ein sjølstendig, helst underdanig, palestinsk stat på Vestbreidda. Og i første omgang er den aggressive busettarpolitikken om å drive palestinarane meir og meir bort, ei hindring som også må fjernas om det skal bli noen sameksistens i denne felles staten. 

(3) Den breiare høgresida i Israel ser heller mot det tredje alternativet: Annektering av ”Judea og Samaria” (Vestbreidda) som land, men utan folket. Men dette blir nettopp det apartheid-systemet som Israels kritikarar alt idag påstår er på plass i praksis. Ei slik annektering utan å gi innbyggarane rettar vil formalisere det. Israel vil neppe kunne leve med eit slikt omdømme, igjen: USA tillet Israel nå nær sagt kva som helst, men det er ikkje sikkert det er noe dei kan satse på i evig tid, dersom dei verkelig seier: Vi er som Sør-Afrika. Det er nok da også grunnen til at det aldri har blitt noe av løftene til Netanyahu om at han ”etter valget” skal starte prosessen med anneksjon. 

(4) Den ekstreme høgresida, og spesielt busettarane, meiner at dette ikkje treng vere eit problem. Heile Israel, med Judea og Samaria, er jødanes heimland, jødanes land og eigedom, og andre som måtte halde til der, ”palestinarar” eller arabarar, er inntrengarar som har stole jødanes land. Dei må bort, slik vi kastar innbruddstjuvar ut av huset vårt; vi ber korkje om unnskylding eller gir dei erstatning når vi tar tilbake eigendommen vår. Sidan alle andre enn ekstremistane aksepterer at palestinarane faktisk er innbyggarar av området dei bur i, vil dette klart bli kalla ”etnisk rensing”: eit forsøk på å fordrive palestinarane på grunnlag av deira etnisitet. Men bortsett frå det ideologiske, er dette - heldigvis - også fysisk umulig, sidan alle nabostatane har stengt grensene for slike deportasjonar, slik som Egypt, Israels samarbeidspartnar, nå stenger grensa til Gaza. Dei fryktar at alle som flyktar frå Gaza vil møte stengt dør tilbake etter krigen. Israel har trulig militærmakt til å tvinge grensa opp og dei sammentrengte flyktningane ut, men det ville vere ei krigshandling mot Egypt, og berre dei verste ekstremistane vil vere likeglade med ein ny krig med Egypt. Det samme gjeld frå Vestbreidda mot Jordan; fjerning med makt er trulig militært og politisk umulig. I staden prøver ein sakte og økonomisk/sosialt press. I dag er det noen få tusen som årlig gir opp og forlet Palestina for godt, men folkeveksten i området oppveg dette med god margin.

          For øvrig er jo også dette eit ekstremistisk standpunkt på motsatt side: Da er det jødane som skal rensas etnisk, Palestina skal bli reint arabisk (og muslimsk, i følge Hamas?). I praksis har jo alle på den sida akseptert idag at dette er utopisk, tilmed Hamas har nå godtatt at Israel kjem til å bli der, sjøl om dei ikkje formelt vil anerkjenne den eksistensen. Men det var altså allmenn arabisk politikk i 1948-krigen og seinare. Då PLO og Fatah oppstod på 1960-talet, var deira line ein slik etnisk rensa einheitlig stat: berre jødar som budde der før 1948 kunne få bli. Det var først i Arafats tale i FN i 1974 at han aksepterte at alle jødar som da budde der, skulle få plass i hans einskaplige Palestina (som altså da ville også vere 50/50 jødisk og palestinsk), og dermed gjekk inn på alternativ 2, men utan at det var heilt klart kva dette skulle bety; det var jo aldri realistisk.

Er det andre løysingar? Kanskje, iallfall i teorien. På det meir utopiske planet, ideen om ein ”binasjonal stat”, som den liberale sionisten og filosofen Martin Buber og andre arbeidde for på 1920-talet. Det kunne også vere som ein felles stat, men med to nasjonale einingar under det; ein slags konføderal stat. Israel ville vere jødisk, men berre delstat i ein ”foreinte republikk Midtausten”, eller kva ein skulle kalle det. Israel som nasjonal eining, men ikkje fullstendig sjølstendig stat; palestinarane skulle ha si nasjonale eining, mens det som må vere felles blir felles. Problemet - reint bortsett frå at tanken på lammet og løva fredelig ved sida av kvarandre ikkje akkurat er openbar i dag (kven som er lammet og kven som er løva kan jo kvar velge fritt) - er at militærmakt nettopp er noe som måtte vere felles om det skulle vere ein felles stat. Og dermed fell også Israel som militært skjold og verge for verdas jødar bort. Derfor vil nok dette, som alternativ to, også vere umulig som ein framtidsdraum for dei fleste jødar i Israel og mange utanfor. 

Nå, seier nok mange: her er det berre snakk om Israel og kva israelarane meiner og gjer. Kva med den andre sida? Har ikkje palestinarane noe ansvar for at dei står i skårfestet? Jo, naturligvis har dei det. Den palestinske ”administrasjonen”, PA, er korrupt og eksisterer knapt, og ekstremistane i Hamas har med sin brutalitet naturligvis satt eikvar løysing fleire tiår tilbake. Men poenget er at sjøl om palestinarane hadde rydda alt opp på si side og stilt opp som ein truverdig og ansvarlig forhandlingspartnar, ville det ikkje endra på noen av momenta over. I realiteten er det jo ikkje ”to partar”, det er Israel som har makta og overtaket, og dermed også dei som må løyse på noe grunnleggande før det blir noe å forhandle om. Dersom det skjer, så vil ballen ligge på palestinsk side: skal det bli to statar, må dei stille opp noe som er demokratisk og levedyktig. Skal det bli ei einstatsløysing, så må dei også gi opp sin nasjonale draum om ein sjølstendig palestinsk stat. Det blir vanskelig nok å svelge. Likevel er palestinarane i ein så desperat situasjon at endringar nok her kan sitte meir laust, dersom det skulle vise seg ei mulig åpning. Men det er gjer det ikkje i dag, og som vi ser over, så det må meir til enn berre forhandlingsvilje og små tilpassingar over bordet frå kvar av ”partane”. Ei løysing på konflikten kan berre komme ved ei så grunnleggande endring i makta i området at det tvingar fram konsesjonar som i dag er umulige eller utenkelige. Og det er vanskelig å sjå korleis ei slik maktforskyving skal kunne skje. 

Den mest trulige virker derfor å vere, i mangel på noen logisk sammenhengande utveg, at dagens situasjon berre held fram. Inga løysing, men ei evig midlertidigheit: Vestbreidda blir verken til Palestina eller Israel, men ”okkupert” (verdssamfunnet) eller ”midlertidig administrert” (Israel) i evig tid. Men kan spenningane bli så sterke at vi får ein Big Bang som gjer det utenkelige til tenkelig? Og i så fall, kva retning vil eksplosjonen gå?

2023: Status

Det utgåande året har ikkje vore mindre begivenheitsrikt enn dei foregåande, med krig i Ukraina, strøm og kriser. Mykje av dette har foregått i Europa, og har nok konsentrert merksemda hit meir enn tidligare. Men også i Midtausten har det vore utviklingar som har vore av interesse. 

Iran

Mest merksemd har naturligvis opprøret i Iran fått. Bakgrunnen for dette er jo velkjent, og kan oppsummeras i tre punkt: For det første ein kvinneprotest, fokusert på kravet om å bære hijab, og retta mot "moralpolitiet" (eigentlig "rettleiings-patruljar", dei har ikkje politimakt, så det er det ordinære, eller ”sikkerheits”-politiet som faktisk står for avstraffingane). 

For det andre ein protest frå utkantane, sidan den kvinna som først mista livet, Mahsa / Jina [Zhina] Amini var kurdisk, og hadde i grunnen kledd hijaben slik det var vanlig i dei kurdiske områda, styresmaktene der hadde vore meir lempelige med hijab-bruken. Det var da ho besøkte Tehran at ho vart arrestert. Samtidig var det uro i motsatt ende av Iran, i Baluchistan på grensa mot Pakistan, og den vart raskt kopla til dei i Kurdistan, og spreidde seg så over heile landet. Baluchane er ein etnisk minoritet som snakkar eit språk som (likt kurdisk) er i slekt med persisk, men dei har det særtrekket at fleirtalet i provinsen er sunni-muslimar. I Iran som i nabolanda har baluchane stridd for større sjølstyre, med eit oppsving etter 2012. I dei kurdiske områda går konflikten langt tilbake; iranske kurdarar arbeidde spesielt sammen med persiske ytre-venstregrupper under shahens regime. Etter eit mislykka opprør rundt 1979, har regimet likevel hatt relativt god kontroll i regionen, men det er stadig misnøye der, som fekk eit utløpet etter drapet på Jina Amini. Sjøl om dette opprøret spreidde seg til å bli felles-iransk, har også mange persarar erkjent den kurdiske sida ved å bruke den kurdiske varianten av slagordet ”kvinne, liv, friheit” (zhan, zhiyân, ’âzâdî) i staden for sin eigen persiske ordlyd, zan, zendegî, âzâdî (slagordet vart først brukt i Kurdistan).

Protestane vart likevel snart til eit generelt oppgjer med, ikkje berre det nåverande konservative styret i Iran, men med sjølve statsforma i den islamske republikken, ved å gå til åtak direkte på ”leiaren”, aytollah Khamene’i, og føre fram krav om ein sekulær stat. Det er openbart at opprøret fekk næring av den økonomiske krisa i landet under den vestlige boikotten, den dårlige handteringa av covid-krisa som ramma Iran særlig hardt, og mangelen på håp om bedring i forholdet til omverda. 

Opprøret har famna uvanlig breitt, både geografisk over heile Iran, og også sosialt. Det er normalt antatt at den islamske ideologien har brei støtte på landsbygda og provinsane, mens motstanden mot innskrenkinga av kvinnerettar er sterkast i Tehran og middelklassen i byane. I haust ser det ut til at protestane har slått rot også i distrikt og sosiale grupper som har vore støtter for regimet tidligare, noe som har gitt protestantane håp om at den skal utvikle seg til ein revolusjon og maktskifte. Men dette er ikkje første gongen regimet har stått overfor store og omfattande protestbølger, og med harde middel har dei tidligare klart å ri det av utan store problem. Heller ikkje denne gongen har vi sett teikn til sprekkar i regimets einheit, og dei undertrykkande apparata i rettsvesen og dei ulike politistyrkane ser ikkje ut til å vere svekka. Enn så lenge er det derfor, diverre for dei som ønsker ei liberal endring, liten grunn til å vente seg for mye. Mange ser mot kva som skjer når ayatollah Khamene’i ein gong går bort - det har i fleire år vore rapportar om hans helseproblem - men det er nok diverre også her grunn til å tru at maktskiftet til ein yngre ”øvste leiar” med samme konservative grunnhaldning er både planlagt og vil kunne gå utan at protestane får ha stor innverknad på det. Skal regimet ein gong falle, vil det mest trulig skje ved at det oppstår splitting inne i regimet, og presset frå gatene ser nå heller ut til å ha ført til samling på barrikadane enn fragmentering - så langt vi ser utanfrå. 

Tunisia

To land i Nord-Afrika som vi har følgt i desse statusrapportane, er Tunisia og Libya. Sist nyttår spekulerte vi om den nye presidenten i Tunisia, Kais Saied, som hadde oppløyst parlamentet og annonsert ei ny grunnlov og valg, ville gå i autoritær retning, bakover mot det som var stoda før den arabiske våren, eller gjeninnføre eit meir demokratisk styre. Utviklinga i 2022 har ikkje vore lovande. I september vart ei ny grunnlov vedtatt, med 97 prosent ”ja” - opposisjonen hadde boikotta avstemminga. Lova samla nesten all makt i hendene til presidenten, han utnemner og kan avsette regjeringa, og kan sjøl i praksis ikkje avsettas av noen. Lova gir lite rom for opposisjon eller politiske parti i det heile, som Saied har uttrykt liten tillit til. Sidan parlamentet slik ikkje har noen særlig makt, er det da heller ikkje noen overrasking at det var lite spenning rundt det første valget til eit nytt parlament under den nye grunnlova. Men det kom nok som ein liten kalddusj for presidenten at berre 8,8 prosent av velgarane gadd delta i valet. Ein heimesittarprosent på over 91 er trass alt relativt sjeldant.  

Kaïs Saïed i einsom majestet

Det har vore sosiale protestar over svekka levevilkår i Tunisia, men enn så lenge har den politiske utviklinga leidd til apati heller enn opprør. Det gamle systemet var ikkje populært, partia var der meir opptatt med å krangle seg imellom enn i å prøve å løyse problema i landet, og derfor var Saied ganske populær da han eigenhendig gjorde slutt på kranglinga ved å sende alle heim. Men hans eige styre, nå i sitt fjerde år, har heller ikkje ført til noen større forbedringar i levekåra til folk flest. Etter grunnlova skal neste presidentvalg vere i 2024, og blir da ei prøve på om han kan halde på den folkelige støtta, eller om opposisjonen klarer å skaffe nok tillit til å kunne stille eit truverdig alternativ.  Eit viktig signal som ikkje går i presidentens lei, er at fagrørsla UGTT har skifta side. UGTT er eit både mektig og stabilt apparat i den tunisiske historia, frå sjølstendekampen til i dag. Dei var ein av ”kvartetten” som fekk Nobels fredspris i 2015 for å ha løyst førre store politiske krise, og dei støtta Saieds maktovertaking i 2021. Men nå har dei opna eit frontalangrep på Saieds ”økonomiske imperialisme”, på grunn av avtalar med IMF. Dersom UGTT gir si støtte til opposisjonen mot Saied, kan han få problem til neste år.

Er Saied så maktsjuk at han vil, som så mange autoritære statsleiarar, prøve å hindre valga å finne stad og forlenge sin eiga makt? Det veit ein jo aldri, men mest trulig ikkje. Saied er kjent som grunnlovsjurist, han er ikkje militærleiar (noe slikt finnas knapt i Tunisia), og har ikkje noe personlig maktapparat rundt seg. Heile hans legitimitet ligg i at han har halde seg innanfor formal-jussens reglar, og at han ikkje blir oppfatta som å mele si eiga kake. Skulle han prøve på eit sivil-kupp for å bli "livsvarig president" eller liknande, vil denne støtta falle, og han vil neppe klare å overleve politisk. Derfor kan den politiske utviklinga både nå i 2023 og kommande år bli interessant å følge, om Tunisia klarer å halde seg innanfor grensene av dei demokratiske rammene som vart trukke opp i den arabiske våren.

Libya

Vi har også følgt utviklinga i nabolandet Libya, som jo fleire i Norge er interesserte i, som tidligare norsk bombemål. Ved sist nyttår venta vi på eit presidentvalg, ettersom dei konkurrerande maktsentera i aust og vest såg ut til å samle seg om det. Vel, eitt år etter ventar vi fortsatt. Det er ikkje skjedd noen dramatiske endringar; den "foreløpige" statsministeren i Tripoli, Abd al-Hamid Dbeibeh, er fortsatt foreløpig statsminister, og den sterke mann i Benghazi i aust, Khalifa Heftar er fortsatt sterk mann i aust. Det mest interessante er ein tredje person, som nok var ukjent for dei fleste i Norge, tidligare utanriksminister Fathi Bashagha - vi hadde tilmed bilde av han, sidan vi rekna med at han ville bli "vest-Libya" - Tripoli - sin kandidat og ta over frå Dbeibeh. Det skjedde ikkje, han overspilte handa si. Han rekna med å ha så solid støtte i vest, spesielt i sin heimby Misrata, at han i februar overraskande reiste til Benghazi i eit fredsforsøk ved å alliere seg med ”fanden”, den evige rival og fiende Heftar. Parlamentet i aust, styrt av Heftar, utnemnde Bashagha til statsminister - tanken var vel kanskje at Heftar da skulle bli president i valget som aldri kom. Men Dbeibeh nekta å gå, og klarte å skaffe seg støtte frå noen militsar i Tripoli, som frykta Heftar meir enn dei støtta Bashagha. Da Bashagha og hans eigen milits frå Misrata prøvde å dra tilbake til Tripoli og bli innsatt der, vart dei slått tilbake av dei som nå - nok ganske opportunistisk - støtta Dbeibeh, og Bashagha måtte dra tilbake til Benghazi. Resultatet av det heile ”samlingsforsøket” vart at han sjøl hadde skifta side frå vest til aust, utan å få noe igjen for det. 

Nye venner: Khalifa Heftar, Fathi Bashagha

Der står situasjonen, det ser ikkje ut til å vere noen vidare utvikling fram mot valga. Fronten er heldigvis i ro, våpenkvila har i hovudsak halde året gjennom, bortsett frå Bashaghas mislykka framstøt mot Tripoli, men landet delt som før. Sivile protestar både i vest og aust mot delinga av landet og for at ”noe må gjeras”, også her på grunn av aukande økonomiske og sosiale problem som jo ikkje blir løyst av at landet ikkje har ei samla regjering, har ikkje ført til noen endring i den politiske splittinga. 

Qatar

Så har store delar av folket i Norge oppdaga at det fins eit Golf-land som heiter Qatar, og at det har noen sosiale problem der. Media har sendt nedover to sett journalistar, dei som ser på problema på banen, og dei som ser på problema utanfor banen. Dette har ført til reaksjonar både i Midtausten, og her heime: Er denne dekninga av, og fokuset på, Qatars svakheiter uttrykk for dobbeltmoral - andre tvilsomme land får ikkje samme negative dekning eller boikottkrav når dei arrangerer VM eller OL - eller er det uttrykk for at folk bryr seg med svake grupper i fjerne land? Dette er eigentlig eit politisk spørsmål, som vi ikkje skal ta stilling til her, og slett ikkje fotballen. Men vi kan kanskje antyde at det kan vere lurt å gruppere kritikkane i tre: for det første, det reint fotball-interne om FIFA o.l., som ikkje er vårt bord her. 

For det andre, forholda til arbeidsmigrantar og kafala-systemet med “sponsorar” som begrensar rettane til arbeidarane. Slike system har alle Golf-landa og dei er korkje spesielle eller verre i Qatar enn i dei andre. Men dei er resultat av olje-økonomien der og har ingen ting med Midtaustens kultur eller religion eller slikt; vi kan heller kalle det ei universell motsetning mellom arbeid og kapital, om ein vil bruke slike ord, ein kamp arbeidarar både i muslimske land og andre stader kan kjenne seg att i. 

Og så er det motsetningar og ulikheiter på det sosiale området, slik som stillinga til kvinner og seksuelle minoritetar, som i området blir knytta til verdiar, religion eller “slik gjer vi det her”, og fører til protestar mot at kritikken er “vestlig misjonering av umoralske verdiar”, og så vidare, mens kritikarane seier dette også er forsvar av universelle verdiar. Vi skal ikkje gå vidare inn på korleis handtere desse motsetningane her, utover at det neppe er noen dårlig ting at alle desse problema får søkelys på seg, så lenge dei ikkje blir blanda saman til ei samla fortelling om at “Qatar er eit fælt land”, slik det kanskje var tendens til for dei som aldri hadde hørt om landet før. For det fortener nok Qatar ikkje, og skal ein gi støtte til undertrykte grupper der, bør det gjeras slik at det har best mulig reell verknad for dei ein vil støtte. 

Israel

 Netanyahu og hans lag

På slutten av året har det også fanga stor merksemd at Benjamin ”He’s dead but he won’t lie down” Netanyahu har satt rekord med å bli statsminister i Israel for sjette gong. Likevel er det ikkje hans eigen overlevelsesevne som politikar, men dei han har alliert seg med for å klare det, som har stått i søkelyset. Det er ei så brokete forsamling av ytre-høgreparti, ytterligåande religiøse og personar med tvilsomt rykte at verdssamfunnet faktisk satsar på at den ”moderate” Netanyahu skal klare å halde villstyringa i tømme, og ikkje føre landet heilt ut for stupet. Internasjonalt er det jo forholdet til palestinarane, og krava frå dei nye partnarane om å diskriminere arabarane, helst kaste dei ut og å annektere dei okkuperte områda som har skapt uro. Inne i Israel er det vel like mye åtaka på israelske demokratiske verdiar, truslane om auka trykk mot homofile, liberale av alle slag og gjere Israel til ein slags jødisk-ortodoks variant av Taliban-styre som fører til usikkerheit. 

Men fleirtalet i Israel har talt, demokratisk, og dette er det har komme fram til. Venstresida og dei liberale i landet er klar over at det er opp til dei sjølve å samle seg og prøve skape eit truverdig alternativ, om dei vil få tilbake det liberale og opne Israel dei meiner dei er i ferd med å tape. Pro-palestinske aktivistar har sagt at Israel må, i forhold til dei okkuperte områda, velge mellom å vere ein jødisk stat eller å vere ein demokratisk stat. Nå er også dei som bryr seg mindre om det palestinske problemet som spør seg om ikkje det samme valget gjelder også innanfor det jødiske majoritetssamfunnet. 

Året som gjekk, har vore eit annuus horribilis for Europa. I Midtausten har det vore eit år for håp for forbedring i Iran, eit år for frykt for forverring for liberale i Israel, og eit år med spenning for det som kanskje kjem i Tunisia og Libya. I mange andre land med problem - Syria, Jemen, Libanon, Irak - har ikkje endringane vore dramatiske dette året, men også her ser ein med blanding av håp og uro på kva veg utviklinga vil gå i året som kjem.

2022: Status

Også i det siste året har oppmerksomheita vore fokusert på andre ting enn Midtausten. Det mest dramatiske der var vel det som skjedde litt i utkanten av regionen, den amerikanske tilbaketrekkinga frå Afghanistan og Talibans maktovertaking. Der er vel situasjonen fortsatt avventande, Taliban har gjeninnført ein del av sin gamle politikk, men gir også litt ulike signal. Det kan vere taktikk, dei ser at Afghanistan treng internasjonal støtte, men kanskje vel så mye at det er uklart kvar dei ulike retningane innan rørsla eigentlig vil gå, og kven som er sterkast av dei. 

Innanfor sjølve Midtausten er det vel to land som hadde tydeligaste endringar siste år, og i begge tilfeller kanskje som tilbakeskritt for demokratiske vinningar: Tunisia og Sudan, i begge land med noe som kanskje var "interne statskupp", kanskje ikkje. 

Tunisia: Korrektivt kupp eller kriseløysing?

Tunisia var jo "poster boy" for vellykka demokratisering etter den arabiske våren for ti år sidan. Rett nok med noen krisar og økonomisk stillstand, men det måtte ein jo forvente etter tiår med stillstand. Det oppstod rett nok ei oppfatning om at islamistane (som ikkje lenger vedkjenner seg namnet) i partiet El-Nahda (Ennahda) hadde tatt makta i landet. Strengt tatt skjedde det aldri, det som var problemet var at motkreftene, dei "liberale" eller "sekulære" ikkje klarte å ta den makta velgarane gav dei i 2014. I det valet vant anti-islamist-alliansen "Nida Tunis" (Tunis sitt rop) ein klar siger, med Beji Caid Essebsi som president. Men alliansen hadde lite anna til felles enn at dei var mot El-Nahda, og fall raskt sammen i personstrid, spesielt rundt kva rolle presidentens familie skulle ha: hans son Hafedh vart utpeikt til partileiar og mange allierte var redd vi her fekk eit nytt familiedynasti, slik som dei kasta i 2011. Partiet braut i stor grad sammen og klarte ikkje å samarbeide, og parlamentet - der El-Nahda var største parti, men berre med 52 av 217 representantar - fekk større betydning enn valresultatet tilsa. Etter kvart som økonomien i landet vart dårligare, og folk flest oppfatta at El-Nahda hadde den politiske tyngdekrafta, fekk dei også ansvaret - eller "skulda" - for at det ikkje gjekk så bra i landet som dei håpte, og folk vendte seg mot dei. 

Kaïs Saïed

I denne situasjonen vart det halde presidentval i 2019. Overraskande var det ein eldre, upolitisk, professor i rettsvitskap, Kais Saied som vann. I den grad han hadde ein profil, var det at han var religiøst og moralsk konservativ, men klar motstandar av El-Nahda og politisk islam. Han kom raskt på kant med parlamentet, som han meinte både var tiltakslaust og for mye dominert av El-Nahda. Etter ei serie med regjeringskriser, der El-Nahda hadde ein vaklande politikk, greip så presidenten inn og tok makta direkte. Han avsatte regjeringa, og "fraus" parlamentet. Ei ny regjering av teknokratar, med for første gong ei kvinne i leiinga, vart innsatt på presidentens autoritet, og han erklærte å inntil vidare styre på dekret. Reaksjonane var blanda, mange såg Said som ein utanforståande redningsmann som skulle rydde opp i rotet, andre hevda dette var eit statskupp der presidenten hadde satt til sides dei demokratiske spillereglane. El-Nahda var spesielt i ekse, men har seinare prøvd å komme presidenten i møte. Han sjøl hevdar at hans handlingar var i fullt samsvar med grunnlova, og sidan han faktisk er professor i grunnlovsrett, ville mange gi han ein sjanse til å bevise det han sa, at dette berre var ei kortvarig kriseløysing sidan den parlamentariske politikken hadde kjørt seg fast. At han både er religiøs, konservativ og motstandar av islamisme gjer at han kunne finne støtte i mange politiske retningar, men dei meir liberale er redd for at hans politiske instinkt ofte faktisk kan vere meir sosialt konservativt enn det islamistiske El-Nahda. 

Svaret på om dette var eit "korrektivt kupp" for å føre revolusjonen av 2011 tilbake på sporet, eller om det er starten på eit nytt einmannsstyre vil kanskje komme i den folkerøystinga som Saied har annonsert skal finne stad i juli 2022. Da skal det først vedtas ei ny grunnlov, som så skal legge grunnen for nye parlamentsval. Kva slags grunnlov som vil bli foreslått, er ikkje kjent, men det er klart at Saied er sterkt kritisk til den dominerande rolla parlamentet har i den nåverande systemet, og ønsker seg ei sterkare og meir dominerande rolle for presidenten. Så vil det vise seg om det han vil foreslå går så langt at det går utover dei demokratiske måla frå 2011, eller om dei har tilstrekkelig balanse for at ein folkelig kontroll med makta er sikra. I det siste har også fleire opposisjonspolitikarar blitt rettsforfølgt, derimellom både den tidligare presidenten Marzouki frå Sosialistpartiet, og ein av leiarane til El-Nahda, noe som kan vere faresignal. 

Sudan: To steg fram, eit tilbake?

For to år sidan var Sudan eitt av landa som på mange måtar slutta seg til den arabiske vår-bølga, åtte år på etterskott. Etter store og langvarige fredelige protestar, gjekk militær-regimet av og vart erstatta av eit felles sivilt/militært styre i 2019. I oktober 2021 tok den militære delen av det nye regimet makta, og fjerna den sivile statsministeren. Ein månad seinare vart statsministeren gjeninnsatt, men på nye vilkår. Mange ser det derfor slik at vi nå er tilbake til eit de facto reint militærregime i Sudan. 

På mange måtar minner utviklinga i Sudan dei to siste åra på det som skjedde i Egypt frå 2011 til 2013, berre med motsatt fortegn når det gjeld islamisme: I Egypt hadde vi eit militært sterkt anti-islamistisk styre som måtte gå etter folkelige protestar, ikkje minst frå islamistar, og vart erstatta først av ei slags forståing mellom dei sivile og dei militære, men der dei militære tok makta tilbake etter to år. I Sudan hadde vi eit militært islamistisk styre som måtte gå etter folkelige protestar, ikkje minst mot islamismen, og vart erstatta av eit sivilt-militært styre, men der også her dei militære har tatt makta tilbake to år etter. Dette skulle tyde på at dei militære var den dominerande maktfaktoren i begge land gjennom overgangsperioden, og tillot sivilt styre berre så lenge det tente deira interesser. 

Sudan er likevel spesielt på noen måtar i den arabiske verda. For det første ved at ikkje noe arabisk land har hatt så langvarig aktiv krigføring som Sudan: Borgarkrigen i sør-Sudan i store delar av sjølstendeperioden frå 1956, og uavbrutt aktiv krig i tretti år frå 1976 til 2005, og så aktiv krig i Darfur i mange år etter 2003. Dette har openbart gitt dei militære ei særlig rolle i politikken i landet. Det andre er at ikkje noe arabisk land har hatt eit så langvarig islamistisk styre som Sudan, delvis sidan Nimeiri innførte Sharia-lover i 1985, og fullstendig under Omar al-Bashir frå 1989 til 2019; også det tretti år. Dette har ført til endringar som vi trulig ennå ikkje har full oversikt over, om dei vil vise seg permanente eller vil bli vaska bort relativt kort. 

I dei fleste militærstyrte landa i Midtausten er det militære ein institusjon frå koloni- og den første uavhengige perioden, og var om noe dominert av ein statsorientert, nasjonalistisk og til tider sosialistisk ideologi: Irak, Syria, Egypt, Libya og Algerie var alle slike. Det sosialistiske preget forsvann utover 1980- og 90-åra for dei fleste av dei, men den sekulære skepsisen mot den veksande islamismen vart verande, dei var alle strengt sekulære regimer. Sudan har her vore unntaket, der det militære og det islamistiske partiet langt på veg smelta sammen. Sudan er jo eitt av landa (som Egypt, Marokko og Tunisia) med eit relativt sterkt sivilsamfunn uavhengig av staten: både med ein utdanna middelklasse og med sterke band til folkelige lag gjennom dei dominerande politiske familiane og religiøs-politiske rørslene i landet. I Bashir-perioden vart dette sivilsamfunnet, som i utgangspunktet ikkje var særlig berørt av islamismen, stadig meir gjennomsyra av ideologien til det islamistiske militærstyret, og deira veksande sivile medspillarar. 

Hamdok t.v., Burhan t.h.

Så i 2019, drive fram som i andre land av økonomiske problem og regiments manglande evne til å løyse dei, braut dette sammen. Den delen av sivilsamfunnet som ikkje delte islamismens ideologi, og leia av den liberale middelklassen ("dei profesjonelle", det vil seie dei med sjølstendige liberale yrke) klarte å sprenge ein kile inn i det militære regimet, slik at dei som stod al-Bashir nærast vart fjerna frå makta. Men dei militære som tok over hadde alle vore sentrale i Bashirs styre, og ikkje minst betenkelig var det at "slaktaren frå Darfur", Muhammad "Hemetti" Dagalo, slutta seg til dei nye herskarane. På sivil side var det ein laus koalisjon basert på "profesjonelles foreningar", Kreftene for fridom og forandring, som gjekk i dialog og inn i regjering med dei militære. President vart general Abd al-Fattah Burhan, statsminister økonomen Abd Allah Hamdok [som altså ikkje hadde militær bakgrunn, slik eg ved ein feil skreiv i fjor]. 

Det som skjedde i oktober var altså at general Burhan avsatte statsminister Hamdok og heile regjeringa. Etter protestar vart Hamdok gjeninnsatt som statsminister, men resten av regjeringa vart fortsatt utestengt, dei fleste sit fortsatt i arrest, og erstatta av upolitiske teknokratar. Trass i at Hamdok er tilbake, ligg altså makta nå heilt i Burhan og dei militæres hender. Dei sivile partia protesterer og fordømmer dette som eit statskupp, mens Burhan hevdar at dette er eit framhald av revolusjonen i 2019, og at avtalen som da vart satt opp fortsatt står ved lag. 

Dette er altså ennå såpass ferskt at vi må avvente vidare utvikling i 2022 for å sjå kor dette vil gå. Eit stort spørsmål er jo om dette er ein kontrarevolusjon frå islamistane og Bashirs menn. Dei som nå har makta var jo alle del av hans regime. Enn så lenge ser ikkje det ut til å vere tilfelle. Bashir sit fortsatt i fengsel, og det er dei som støtta kuppet i 2019 som styrer, dei som da vart skjøve ut ser ikkje ut til å vere på veg tilbake. Men det langsiktige er også interessant. Sudans politikk og samfunn vart djuptgripande forandra i den tretti år lange perioden med islamistisk styre. I dei første åra var islamist-partiet og deira ideologi nok fortsatt fremmed for mange i det sivile samfunnet. Men tiår etter tiår har forandra det. Samtidig vart det den opprinnelige motstanden mot konservativ islamisme som kom til uttrykk i revolusjonen i 2019. Kor djupt sit dette? Vil den islamistiske ideologien frå eit så langt styre la seg "vaske vekk" så fort som dei liberale, i Sudan som i Vesten, håpar og kanskje trur? Eller har islamistane lykkas, iallfall delvis, i sitt mål om å skape "det nye mennesket" der deira ideologi, som alle under førti år nå har vakse opp med, ligg bakt inn i deira verdssyn? Det vil det ta lang tid å gi svar på, men kanskje 2022 og forholdet mellom militærstyret og den sivile opposisjonen vil kunne gi noen tegn.

Libya: Demokrati på vent - men på kva?

Abd al-Hamid Dbeibeh

Eit tredje land der demokratiet kanskje står på vent - eller kanskje ikkje - er Libya. Etter at dei aktive krigshandlingane tok slutt hausten 2020, møttes representantar for dei stridande i eit "dialog-forum" i februar 2021. Dei utpeikte ein ny statsminister, som skulle ta over frå den førre, FN-innstatte, "nasjonale einskap"-regjeringa [i praksis ein av krigspartane] til Fayyaz al-Sarraj. Uventa nok valgte forumet ein nesten ukjend forretningsmann Abdul Hamid Dbeibeh. Det vart skumla ein del om at ulike pengesummar skifta hand for at han skulle få stillinga, og at hans interesse først og fremst var økonomisk for seg sjøl. Iallfall var han ikkje spesielt knytt til noen av dei stridande gruppene, sjøl om han var frå vest-Libya (fødd i Misrata) og hadde sin basis i den regionen. 

Dette skulle vere ei midlertidig stilling, før valg til president og parlament skulle finne stad 24. desember 2021. Ikkje overraskande, så skjedde ikkje det; vala vart utsatt til 2022, og det er vanskelig å forstå korleis ein kan halde røynelege valg i Libya. Landet har ikkje noen grunnlov, vallovene endras jamnlig, og det er i realiteten knapt nok noen statsstruktur til å halde vala. Makta ligg fortsatt hos lokale eller regionale militsar som enten samarbeider med kvarandre eller ikkje gjer det. Situasjonen er altså i stor grad lik den vi hadde ved siste val i 2014, som utløyste den borgarkrigen mellom aust og vest som tok slutt i 2020. Dei ulike partane frå den krigen held fortsatt sine posisjonar, landet er militært og politisk delt i to langs ei line ved Syrte midt i landet, og Dbeibehs regjering har like liten autoritet som "samlingsregjeringa" som gjekk før han.

Fathi Bashagha

Det viste seg da også ved førebuingane til vala nå i desember. Kandidatane til presidentvervet skulle først godkjennas av ein sentral valkommisjon. 73 kandidatar meldte seg, ein tredel vart avvist, mellom anna fordi dei var straffedømt. Mest kjent mellom desse var den tidligare diktatorens son, Sayf al-Islam al-Qadhafi, som teknisk sett fortsatt er ettersøkt av den internasjonale straffedomstolen og dømt in absentia av ein domstol i Tripoli, men har dukka opp som fri mann og søker å skaffe seg ein basis mellom dei som ser på Qadhafi-styret med eit nostalgisk blikk ("da var det ikkje ufred, og vi hadde mat nok"). Mellom dei godkjente kandidatane var dei mest kjende interim-statsministeren Dbeibeh; tidligare innanriksminister Fathi Bashagha som har god støtte i Misrata og i vest-Libya, Khalifa Heftar, generalen som har ført krig gjennom det siste tiåret mot Tripoli-styret og er "Egypts og Russlands mann", og Aguila Saleh (77 år), leiaren for parlamentet som sit i aust, og tidligare Heftars allierte. 

Men kommisjonens avgjerd kunne overprøvas - og kva som helst av dei mange lokale domstolane kunne gjere det. Sidan konflikten i Libya er mellom regionane i landet, så fekk dette openbare konsekvensar. Sayf al-Islam gjekk til domstolen i sitt heimeområde Sabha, og dei omgjorde vedtaket og tillot han å stille (rett nok etter at Heftars styrker hadde omringa domstolen i fleire dagar og hindra dei i å behandle saka). Domstolen i Zawiya, ein by vest i Libya som ser Heftar som sin fiende godtok ein protest mot Heftar [fordi han har amerikansk statsborgarskap frå si tid der], og vedtok at han ikkje fekk stille. Men ein annan domstol overprøvde det, så Heftar er fortsatt inne. Vallova sa at sittande statsminister, altså Dbeibeh, ikkje kunne stille som kandidat, men ein protest mot hans kandidatur vart omgjort av ein domstol i Tripoli. 

Sayf al-islam Qadhdhafi

Det er altså relativt kaotisk fortsatt kven som kan og ikkje kan stille til valet, men status per i dag, nyttårsdagen, er at alle dei nemnde er med i kappløpet. Av dei mest kjende kandidatane er det to kvinner. 

Kandidatane stiller for raskt sammensatte parti eller som uavhengige. Ingen av dei er kjent for å ha noen spesiell politisk eller ideologisk innstilling, bortsett frå dei kjende: at Qadhafi representerer arven frå faren, at Heftar står for sitt syn om at Libya må ha ein sterk leiar - han sjøl - og at Bashagha og Saleh står for interessene for sine respektive byar og regionar. Som i dei tidligare vala i 2012 og 2014, blir det neppe politikk og ideologi, men personlig og regional (kanskje stamme-)lojalitet, pluss kjøpslåing og avtalar som vil avgjere kven som får flest røyster. 

Sjølve valprosessen har gjort at kampane mellom dei ulike partane har stansa, mens ein ventar på om noen kan vinne, og om det er noe å vinne på å seire i valet. Faren er nok stor, både for at valet blir utsatt og utsatt på ubestemt tid, og om det blir gjennomført, så vil det enten utløse nytt opprør frå den - eller dei - tapande kandidatane som har styrke til å slåss, eller det vil bli eit nytt makteslaust papirstyre i eit land der det fortsatt er våpna som bestemmer. Våpen og personlige avtalar og utveksling av goder mellom dei som kontrollerer dei forskjellige bitane av landet. 

I desse tre landa er altså demokratiske prosessar i spill. Men for alle tre inngår det vi kallar demokratiske prosessar i større samfunnsmessige sammenhengar som kanskje er viktigare lokalt enn dei sidene som vi ser best utanfrå. Slik er det også i andre land som har politiske problem; Libanon som går gjennom sin verste økonomiske krise, og der det - som i Tunisia - ser ut til at skulda blir lagt til det partiet som er organisert og har politisk tyngde, men utan å ha "makta", Hizballah; i Irak der forholdet til Iran er sentralt for politiske val, og i Iran sjøl, der ei konservativ leiing nå igjen står ved roret, og ingen atomvåpen-avtale er i sikte. 

Og da har vi ikkje nemnt det internasjonale aspektet: presidentskiftet i USA. Og det er kanskje naturlig, for enn så lenge er det vanskelig å sjå at det har hatt noen særlig betydning i Midtausten. Trump gjorde USA ennå meir irrelevant i Midtausten enn det var frå før, og Biden har ikkje gjort så mye for å rette opp dette, inntrykket er vel han så langt meir fører vidare Trumps politikk i regionen - som i stor grad var å gjere ingen ting - enn står for ei markant endring. Men det er kanskje ei anna historie.