Vestlige styrkar er igjen i aksjon i Irak, for i følge David Cameron å bekjempe ein avskyelig ideologi. Reint bortsett frå at ein ikkje kan bombe ein ideologi, berre dei som står for den, er nok likevel denne aksjonen langt mindre kontroversiell enn sist gong USA og England gjekk inn i Irak i 2003. Ulikt den gong er det ein akutt situasjon, forferdelige scener og fortellingar som kjem frå området, og om det er mulig for oss å hjelpe til med å stanse forfølginga og massakrane så vil dei fleste sjå det som både rett og nødvendig.
Spørsmålet er da berre om det er mulig, eller rettare, kva som er mulig å gjere med militære middel. Dei fleste politikarar som uttalar seg, og spesielt små land som Norge, understrekar i slike høve at "konflikten kan ikkje løysas med militære middel, berre med politiske" (evt. diplomatiske, men det er lite grunnlag for diplomati med IS). Men akkurat kva slags politiske middel som skal nyttas, eller konkrete initiativ for å bruke dei, er det gjerne vanskeligare å få auge på. Dette opnar for spørsmålet om kva som er grensa mellom muligheitene til "militære middel" og "politiske middel" i konfliktar som den vi nå ser.
Arven frå Sykes-Picot
Ei anna problemstilling som reiser seg mellom dei som snakkar om Midtausten nå, er at "grensene i Midtausten fell" og at "arven frå Sykes-Picot-avtalen i 1916" (som trakk opp desse grensene) er borte. Det gler jo ein historikarar at namnet på denne avtalen nå blir gjentatt så mange gonger, så hugsar kanskje studentane den bedre til neste eksamen. Men (reint bortsett frå at grensene ikkje heilt følger Sykes/Picot sine kart, det skjedde ein del mellom 1916 og grensene vart fastlagt ca. 1920-22), så har vi tidligare her avvist dette og sagt at "grenslinene ligg nok trygt". Spørsmålet er såleis om vi her var for konservative, om det er slik at IS faktisk kan danne sin eigen sunniske stat på tvers av den gamle grensa mellom Syria og Irak, ein stat som vi kanskje da kunne kalle "Mesopotamia", sidan den i hovudsak følger dei to elvene Tigris og Eufrat gjennom dei to landa.
Kva er grunnlaget for IS?
Svara på dei to spørsmåla heng sammen, og knytter seg til det empiriske (fakta-baserte) spørsmålet: Kva er grunnlaget for IS i dag? Vi har to mulige svar eller hypotesar på dette. Det eine er det bildet som vi har fått i presse og kommentarar så langt: At IS er ein ekstrem og fanatisk organisasjon bygd på ein sterk salafistisk ideologi, med eit stort og vesentlig innslag av utanlandske jihadistar, og at styrken deira kjem frå pengar vunne ved kriminalitet og utanlandsk støtte, og frå avanserte våpen dei fann då dei erobra Mosul. Alså at IS er ei rørsle utanfrå i dei områda dei held, ein ekstern og globalt innretta organisasjon som like gjerne kunne flytte området sitt til eit anna land.
Den andre hypotesen er at IS er uttrykk for eit lokalt sunni-opprør, at dei spring ut av dei sunniane som før dominerte Irak, men som etter invasjonen i 2003 vart satt til sides av det stadig meir sekteriske shia-styret i Bagdad og følte seg spesielt undertrykt av dei shi'iske soldatane og styresmaktene som vart sendt nordover til sunni-områda. Altså at dette er eit internt opprør knytta til særlige forutsetningar og historia til Irak i det siste tiåret, ikkje noe som kunne gjenoppstå på samme måten andre stadar.
Desse to hypotesane ekskluderer ikkje kvarandre, det kan vere begge delar, og det er ganske klart at det er begge delar, på ein eller annan måte. Ideologien og praksisen til IS i områda deira er krystallklar og vist både av deira propaganda og av rapportane derfrå: Dei er ekstreme, og dei er eksterne: Det er ikkje som Taliban, som i stor grad bygde på gammal stammemoral, IS bryter med lokale religiøse og kulturelle skikkar til fordel for sin eigen ideologi, ikkje minst når dei har rive moskear og minnesmerke som folk i området har hatt høg vørdnad for, men som ikkje stemmer med IS sin skriftlige dogmatikk. Dét er ikkje noko lokalt sunniopprør, det er eksterne idear satt ut i brutal praksis, brutal også overfor sunniar.
Det fører til dei forferdelige historiane vi hører, men på lengre sikt er det likevel mindre farlig. For ei slik reint ekstern rørsle vil ikkje kunne overleve på lang sikt. IS sin "stat", om den berre er basert på tilreisande ekstremistar, kan aldri bli noen etablert stat eller skiple dei eksisterande grensene i området. Ein stat må ha slike ting som ein styringsstruktur, ein økonomi, eit folk. Dei to første kan nok IS-kalifatet stille på beina, men dei treng også det tredje, eit befolkingsgrunnlag. Eit fremmedstyre kan undertrykke eit fjernt folk (kolonimakt, naboland, minoritetar), men vi har aldri sett noe fremmedstyre som ikkje har hatt basis i eit heimland noen stad, reine "fremmedlegionærar" på eiga hand. Nazistane hadde Tyskland, kommunistane Russland. Utan noen slik basis vil dei kunne forbli ein milits, ein gerilja eller opprørsgruppe, men som "stat" vil dei ikkje vare lenger enn våpna held.
Men den raske framgangen til IS viser at dei må ha ein breiare basis, det antatte talet på 10-15 000 krigarar er for lite for å ta og halde dette langstrakte området dei styrar. Derfor har dei ein lokal støtte av noe slag, av noen som kjem i tillegg til desse ti tusen "eigentlige" jihadistane. Spørsmålet er kva slag. Og det veit vi ennå lite om, sidan historiane om brutal framferd overskygger korleis folket lokalt, sunniane i nord-Irak, faktisk ser på dei.
IS og sunniane i Irak
Vi kan teoretisk forstå dette paradokset på to måtar: Anten kan vi, som det er blitt rapportert tidligare og vi også har skrive her, sjå på dette som ein taktisk allianse mellom to (eller fleire) grupper: På den eine sida IS, med propaganda, pengar, våpen og dedikerte krigarar. På den andre lokale sunni-krefter som ikkje deler IS sin ideologi, men kjemper ved sida av dei mot Bagdad-styret. Vi har nemnt noen av dei: "sufi-soldatane" i Naqshbandi-hæren, gamle sekulære Ba'th-tilhengarar, lokale stammer. Igjen er dette eit "positivt" bilde, for i så fall bygger denne alliansen på ei tidsinnstilt bombe: IS sin agressive salafisme vil ikkje kunne gå lenge sammen med sufisme eller sekulær Ba'thisme: Før eller seinare må IS ta eit "oppgjer med dei vantru" i eigne rekker (på samme måte, om vi vil ta ein historisk parallell, at det var forutbestemt at Hitler måtte før eller seinare bryte den "naturstridige" pakta med Stalin og angripe Sovjet), og da vil det heile rakne.
Vi har faktisk sett slike tendensar: Harde kampar mellom lokale stammer og IS i Deir ez-Zor i Syria, også trefningar i Irak. Men vi har diverre også ein annan mulig hypotese: At IS klarer å vinne dei lokale sunniane over til sin ideologi, slik at vi får ei sammensmelting av det eksterne fanatiske IS og det eldre sekulære, sufi-orienterte eller stammebaserte sunni-opprøret. Ei slik ideologisering av eit stamme- eller regionalt opprør er desverre heller ikkje ukjent i historia (slik t.d. sammensmeltinga av wahhabisme og stammesamfunn i saudi-arabisk historie). Det vil heilt klart vere motkrefter mot ei slik utvikling, ikkje minst mellom tradisjonalistar i området, men ein langvarig konflikt der IS blir ståande som "forsvarar" av deira område og av "sunnismen" kan forsterke ei slik utvikling. Og i så fall kan det oppstå, det folkegrunnlaget som kan gjere dette til ein varig, om ikkje fullverdig stat så kanskje ein mini "de facto-stat" som Transnjester, Nagorno-Karabakh og Abkhazia (eller Kosovo for den del).
Dette veit vi ikkje nok om ennå, men det har stor betydning for kva slags militær respons som har sjanse om å lykkas. For ei ekstern rørsle som "IS som fremmedkrigarar" kan ein fjerne militært: Tapar dei kampen vil dei forsvinne, og ein kan bygge politisk på dei sunni-befolkinga som er att, om ein berre klarar å få Bagdad-styret til å fungere. Men om det er sunni-befolkinga i Irak som godtar IS som sine soldatar og kjemper med dei, så vil den befolkinga vere att etter at kampane er over, dei vil ikkje forsvinne. Da vil det bli ein fare for at fremmed innblanding igjen blir ein magnet for styrka motstand ("IS er kanskje ille, men ikkje så ille som dei som bombar oss"), og ein forverrar situasjonen politisk i staden for å gjere han bedre.
Det kan slik vere grunn til å vere ganske fokusert i det militære inngrepet: Å sørge for å lette den umiddelbare situasjonen for flyktningane som er sperra inne og dermed svekke IS sin militære kraft, kanskje sette kurdarane i stand til å motsette seg ein invasjon frå IS-styrkar, men ikkje korkje ha eller målbere noen intensjon om å "knuse" IS med militære middel, så lenge det er fare for at dei lokale sunniane vil bli, eller kjem til å kjenne seg til å vere, dei som vert ramma.
Ingen kommentarer:
Legg inn en kommentar