Egypt: Ny farao?

Here we go again, kan ein seie: På Tahrir lyder ropa "al-shaab yurid isqat al-nizam", folket ønsker systemets fall, Mursi-Mubarak samme sak. Er det slik? Har Brorskapet nå vist sitt sanne ansikt, slik Khomeini gjorde to månadar etter at han også var alliert med dei liberale i februar 1979?

Mursi hadde overraska alle med sine politiske evner, først ved å utmanøvrere dei militære i sommar, og nå ved å gjenvinne ei nøkkelrolle for Egypt i regional politikk gjennom å forhandle fram avtalen i Gaza. USAs president takkar islamist-leiaren for hans bidrag i ein konflikt med Israel! Men nå, med dei siste dekreta, har nok Mursi overspilt handa si. Han vil mest trulig bli nødt til å gi seg på dei, iallfall delvis. Det er heller ikkje noe nytt, to steg fram og eitt tilbake har vore taktikken mange gonger siste året.

Dette vil trulig skje ganske raskt, det har alt oppstått sprekker i Mursis indre sirklar, fleire ministre har kritisert vedtaka, og rådgjevarar har gått av. Det er altså ikkje noe konsolidert Brorskap som har gått til offensiv, sjøl om Mursi openbart har drøfta og fått støtte i leiarskapet i organisasjonen og partiet sitt. Vi får sjå kva resultatet blir, full avbikt, revisjon i dekreta, eller halstarrig forsøk på halde ut så lenge som råd. Han har alt lufta frampå om å forhandle fram endringar i sine vedtak, men vil kanskje vente iallfall til etter dei tillyste demonstrasjonane for og mot i morgon tysdag, vi får følge med om korleis utviklinga blir.

Det er altså eit politisk spill vi er vitne til, med mange spillarar. Men kanskje ligg det noen føringar under som er meir urovekkande enn sjølve dei dekreta som utløyste protestane: vi kan vere på veg mot eit dysfunksjonelt politisk system. For å sjå det må vi sjå litt breiare på det som har skjedd den siste tida.

Det er to hovudelement i det settet med dekret som Mursi kom med sist torsdag. Eit gjeld rettsoppgjeret etter opptøyene i fjor. Ein del antatt ansvarlige for undertykkinga vart stilt for retten, men riksanklagaren, utnemnt på livstid av Mubarak, benåda dei under store protestar frå "dei revolusjonære", dei som deltok i protestane. Mursi har fleire gonger prøvd å fjerna han, og ligg i open konflikt med eit rettsapparat som han meiner beskytter Mubaraks folk og hindrar ny utvikling. I dette har han i sak brei sympati hos dei revolusjonære, men berre ikkje i den direkte måten han prøver å sette dommarane til sides. Også heilt klart uavhengige dommarar som gjekk imot Mubarak, men også er kritiske til Mursi, vart satt på sidelina. Likevel, dette i seg sjøl er det nok mulig for Mursi og dei sekulære å komme til einigheit om, og ville ikkje ført til krav om hans avgang.

Verre er det med arbeidet rundt grunnlovskommisjonen, dei som vart nedsatt for å lage eit utkast til ny grunnlov. Denne kommisjonen vart oppnemnt av det nyvalde parlamentet i fjor. Da grunnlovsdomstolen, den som Mubarak hadde oppnemnt, oppløyste parlamentet, var det lenge frykt for at også kommisjonen for ny grunnlov skulle bli oppløyst. Det skjedde likevel ikkje, trass i stor usemje om sammensettinga. Til slutt vart ein samd om 50/50-fordeling av kommisjonsmedlemmene mellom islamistar og andre, og kommisjonen har arbeidd fram mot eit utkast som ennå ikkje er offentliggjort, men der fleire forslag er gjort kjent (og i noen tilfeller trukke tilbake).

Her har det gått fram at salafistar i kommisjonen har pressa på for å gi Shariaen større plass i grunnlova. Brorskapet har avvist di fleste av forslaga derifrå, men har gått inn på noen meir eller mindre vage kompromiss, slik at Shariaen blir faktisk nemnt meir enn før, og med formuleringar som kan vere munnsvær slik det har vore til nå, men kan også seinare brukas som brekkstang for at reelle sharia-reglar skal komme inn i lovverket. Det har ført til kraftige reaksjonar frå dei sekulære, som er grunnleggande mistenksomme mot den store plassen islamistane fekk der etter sin store valsiger i fjor. Grovt sett seier islamistane at dette valresultatet må bli demokratisk reflekterert i arbeidet, mens dei sekulære seier (og Brorskapet forsåvidt også stemmer med i) at ei grunnlov må peike ut over eit enkelt val og representere heile Egypt, både dei på den eine og andre sida i det politiske landskapet.

Spørsmålet er berre om det er mulig å spenne ei bru over "islam må vere meir reflektert i grunnlova" og "islam må ikkje vere reflektert i grunnlova". Juridisk og teoretisk er nok ikkje det umulig å finne balansen (t.d. ikkje gjere noen endringar frå dagens lov på dei punkta), men politisk ser det ut til at begge sider nå vil bruke høvet til å kjøre fram sine primære standpunkt, i staden for å søke kompromiss med eller utan innhald.

Det som kan vere urovekkande, er om dei liberale kreftene (det vil her i praksis si alle utanom Brorskapet og salafistane;  "sentrums-islamistar" som tidligare presidentkandidat Abu 'l-Futuh har slått lag med opposisjonen),  fell tilbake til gamle takter frå Mubarak-tida. Den gong var det umulig å få reell politisk innverknad, og einaste "maktmiddel" dei hadde var boikott, noe dei brukte ofte og gjerne. Slik har dei liberale dei siste vekene begynt ein etter ein å trekke seg frå grunnlovskommisjonen i protest mot at dei ikkje fekk gjennom sine krav, til nå er 22 av dei 100 medlemmene gått av, mellom dei fleire av dei tyngste kreftene, alt frå det islamske Azhar-universitetet (som tydeligvis ikkje ser med velvilje på Brorskapets islam-tolking), til dei koptiske kristne og dei mest framståande liberale politikarane.

Som strategi kan dette vere farlig. Det kan enten gi salafistane større makt, dersom det berre blir dei og Brorskapet som blir sittande att som tunge krefter i kommisjonen. Eller, så kan det vere ein politikk som styrer mot at Grunnlovsdomstolen til slutt griper inn og oppløyser kommisjonen likevel, før dei får lagt fram eit forslag til folkerøysting. Det er dette Mursi ville komme i forkjøpet med eit av sine dekret, som beskytter grunnlovskommisjonen frå å bli oppløyst av domstolen; noe som opposisjonen kallar for diktatorisk.

Men skulle dette bli resultatet, at Mursi må trekke dette dekretet og grunnlovskommisjonen blir oppløyst, så blir Egypt ståande utan grunnlov, t.d. utan noe som definerer presidentens makt, og ikkje minst utan ny vallov. Ei ny kommisjon - om den ikkje skal bli oppnemnt av presidenten, den einaste valte statsmakta i dag! - og ei ny grunnlov kan da berre komme etter eit nytt parlamentsval, som jo først skulle komme etter at det var laga ny grunnlov! Catch-22. Skal ein så halde nytt val med den gamle vallova igjen, den som skapte problema i fjor, og som openbart ikkje er spesielt funksjonell? I det minste må det bety ei lang utsetting i arbeidet med å lage eit nytt politisk system.

Dette smaker med andre ord av klar styring mot kaos. Det virkar som om dei liberale er så redd for eit diktatur at dei lar det gå troll i ord - om ikkje Brorskapet og presidenten finn noen å samarbeide med (andre enn salafistane, da), så kan han bli frista til å styre heilt åleine. Mursi er nok bedre politikar enn å ville prøve på det, men det kan vere høgt spill for dei sekulære, kanskje krisemaksimering. Bak sit jo også fortsatt hæren og vakar, slik at om det mot formodning skulle komme forsøk på eit Brorskapsdiktatur ville det få kort varigheit. Men er eit militærkupp noe å trakte etter for dei liberale?

Palestina: Ny einstatsløysing?

Det har blitt meir og meir klart at vi knapt kan snakke om ein "fredsprosess" i Israel-Palestina-konflikten, og dei politiske utsiktene ser ikkje meir lyse ut i framtida. Dei israelske busettingane blir utvida, høgresida festar grepet i Israel og venstresida er demoralisert, og på palestinsk side ser det ikkje stort bedre ut med stadig større avstand mellom Vestbreidda og Gaza.

Stat?

I dette dystre atmosfæren begynner noen å snakke lågmælt om det kanskje ville vore best for palestinarane å gi opp planen om ein eigen stat som ikkje ser ut til å kunne bli meir enn ein "bantustan", ei ufritt lappeteppe av dei flekkene av Vestbreidda israelarane ikkje har lyst på, utan sjanse til å bli ein fungerande stat. I staden burde dei gå inn for ei "einstatsløysing", ein felles statsbygnad over heile området som i dag er Israel, Vestbreidda (og Gaza, da nødvendigvis), med krav om lik status og like rettar for alle. Dersom Israel tar på seg ansvaret som stat for heile den regionen dei nå faktisk styrar, så vil dei ikkje i lengda kunne avvise krav til rettar og statsborgarskap for innbyggarane på Vestbreidda, slik arabarane i "det egentlige" Israel frå før 1967 alt har.

Dette er fortsatt ein teoretisk tanke utan tydelig oppslutnad, og går naturligvis tvert imot den nå pågåande palestinske kampen for å bli anerkjent som stat (eller ikkje-stat, heiter det visst nå) i FN. Det er nok også merkt av desperasjon, vegen til eit sjølstendig Palestina som eigen stat  ser ut til å vere heilt blokkert, og sjøl om diplomatiet skulle føre fram, så er "realitetane på bakken" - dei israelske busettingane og byane på Vestbreidda - alt slik at det ser ut som ein ønskedraum å kunne "reversere situasjonen tilbake til 1967", som uansett knapt gir palestinarane eit økonomisk levedyktig område. Og busettingane blir fleire og tar stadig meir plass men diplomatiet står stille. Er det på tide å tenke nytt?

Einstatsløysing 1: Binasjonal stat
Nå er ikkje dette, å ha ein felles stat for jødar og palestinarar over heile området noen ny tanke. Alt da britane trakk seg ut i 1948 var spørsmålet om ein ”binasjonal stat” for jødar og arabarar aktuell. Det var da spesielt liberale og venstreorienterte jødar som argumenterte for det, med filosofen Martin Buber (1878-1965) som ein viktig talsmann for ei løysing der ingen av folkegruppene skulle dominere over den andre. Dei kalte seg også ”sionistar”, men vart avvist av hovudretninga som arbeidde for ein spesifikk jødisk stat. På arabisk side var det heller ingen sympati for tanken, og den døde bort i og med krigen i 1948 og utviklinga deretter.

Einstatsløysing 2: Eitt Palestina

Da den palestinske nasjonalismen vaks fram med Fatah og PLO på 1960-talet, gjekk jo også dei inn for ei einstatsløysing, men av ein annan karakter: Eitt Palestina over heile området. Israel skulle opphøyre, mens dei jødane som budde i Palestina i 1948 skulle reknas som palestinarar og få høve til å bli borgarar i PLOs Palestina. Det var altså ein retur til situasjonen i 1948, men nå da med eit nasjonalt palestinsk (arabisk) overtak. Dei som kom til Israel etter 1948 var ikkje inkludert i denne løysinga.

Einstatsløysing 3: Sosialistisk stat
Mellom dei meir eller mindre luftige ideane frå 1970-talet, kan vi også nemne den antisionistiske organisasjonen Matzpen, som var eit venstre-utbrot frå det israelske kommunistpartiet Maki. Dei stod eigentlig ikkje for ei einstatsløysing for Israel/Palestina, men for ein større sosialistisk føderativ stat for heile Midtausten. Den jødiske nasjonen i Israel var ein realitet, meinte dei, og hadde rett til nasjonalt sjølstende innanfor denne større sosialistiske føderasjonen, på samme måte som ”kurdarar, sør-sudanesarar” og andre ikkje-arabarar. Men dette betydde ikkje nødvendigvis noen separat israelsk-jødisk stat, utan at dei var klare på korleis dette sjølstendet da skulle framstå.

Også på palestinsk side var det tidlig på 1970-talet liknande tankar frå dei mest venstreorienterte, spesielt den Demokratiske Folkefronten (DFLP). Dei var kritiske til den ”borgarlige nasjonalismen” til Fatah, og låg ikkje langt unna tanken om å skape ein felles jødisk-arabisk stat foreint i sosialisme og utan nasjonal undertrykking. I 1974 endra dei derimot retning til det nær motsatte, og vart dei første på palestinsk side til argumentere for ei tostatsløysing, som altså innebar ei erkjenning av Israels eksistens og at Palestina måtte opprettas i Vestbreidden og Gaza. Først fleire år seinare gjekk PLO inn på samme tanke, som vart grunnfesta i Oslo-avtalen i 1992.

Einstatsløysing i teorien
Den prosessen er det altså som noen både på israelsk og palestinsk side meiner er komme til sin ende utan å ha gitt noe resultat. Er palestinarane nå kanskje bedre tent med å akseptere at det er geografisk, politisk og økonomisk umulig å dele opp dette landområdet i to levedyktige statar? Legg den partikulære nasjonalismen til sides, og sats i staden på demokratiske krav: Dersom ein godtar integrering av heile området i ein stat, så vil kravet om fulle rettar for alle innbyggarane i den staten bli uimotståelig. Ja, seier dei, israelsk politikk på Vestbreidda kan sammenliknas med apartheid: Dei opprinnelige innbyggarane blir tvungne inn i leirar eller i små, usjølstendige områder som ikkje er levedyktige (bantustans). Dei som er utanfor manglar rettar, arbeid, økonomi, får ikkje bruke dei samme vegane som busettarane, får oliventrea sine hogd ned og så vidare. Dette er i strid med almenne menneskerettar og er berre mulig fordi dei er ”utlendingar”, ”fremmende” i forhold til den dominerande israelske staten. Fjern dette stemplet av ”utlending”, aksepter staten og forlang rettar som innbyggarar på line med alle andre, så vil det bli umulig for staten på sikt å fortsette denne diskrimineringa; palestinarar på Vestbreidda vil da måtte få samme rettar som palestinararne i Galilea og resten av Israel.

Det kan vere ein besnærande tanke, men det møter noen problem. For det første, så vil det vere eit nederlag for den palestinske nasjonale tanken som har halde nasjonen og folket i live dei siste generasjonane: Statens navn vil vere Israel, og ”palestinar” vil berre bli eit etnisk merke mellom israelarane. Det er vanskelig å tenke seg at det er politisk mulig for palestinarane å godta.

For det andre kan eller vil det bety dødsstøtet for den sionistiske tanken om ein ”jødisk stat”. Israel tolererer i dag ein arabisk minoritet på 20 prosent i det ”egentlige Israel”, altså innanfor 1967-grensene. Det gir likevel eit så stort jødisk fleirtal at statens jødiske karakter ikkje er utfordra. Men om ein legg på tre millionar palestinarar frå Vestbreidda og Gaza, blir balansen annleis: Fortsatt eit jødisk fleirtal, med ca. 6 millionar jødar mot 4,5 millionar palestinarar. Men sjøl utan å skule til den demografiske utviklinga (at palestinarane har større folkevekst) vil dei to gruppene vere såpass jamnstore at det over tid vil vere vanskelig å bevare Israel som ein reint eller i hovudsak jødisk stat. Ein slik binasjonal (eller bi-etnisk) stat er nok noe heilt anna enn det statens grunnleggarar tenkte seg. Og heller ikkje statens leiarar idag, det ville trulig vere like stort politisk sjølmord for israelske leiarar å gå inn på ein slik oppgivelse av sin nasjonale karakter, som det ville vere for dei palestinske.

Og dei har også støtte for det i folket. Det vart nylig gjort ei spørreundersøking mellom israelarar om rettane til dei israelske arabarane, altså dei innanfor ”Israel av 1967” som nå har israelsk statsborgarskap. 47 prosent meinte at desse bør fråtas statsborgarskapet og overføras til dei palestinske områda. Ein tredel meinte at arabarane burde miste stemmeretten i israelske val. 60 prosent meinte at jødar måtte gå foran arabarar ved tilsettingar, og 40 prosent ville ikkje at deira barn skulle gå i samme skule som arabiske. Dette gjaldt altså dei arabarane som har hatt israelsk statsborgarskap i fleire generasjonar. Om Israel skulle annektere Vestbreidda (noe 40 prosent støttar), så avviser heile 70 prosent at arabarane der skulle få stemmerett, og tre av fire meiner arabarane ikkje må få kjøre på jødanes vegar. Det vil si, seier Ha’artez som gjorde undersøkinga, at dei utan hemningar støttar ein apartheidpolitikk. Det virker dermed lite trulig at eit palestinsk krav om ”ja til integrasjon i Israel, mot fulle demokratiske rettar”, vil få noen særlig respons i israelsk politisk opinion.

Einstatsløysing i praksis
Det virker altså vanskelig å sjå at ei einstatsline vil føre til noen store framskritt for palestinaranes rettar. I staden kan ein vel heller seie at vi faktisk står foran ei heilt anna einstatsløysing i realiteten: Ein einskaplig israelsk stat utan palestinske rettar. Haldningane til den israelske opinionen reflekterer jo langt på veg ein realitet: Større og større områder av Vestbreidda blir israelske, palestinarane drivas fysisk tilbake, og den palestinske autoriteten blir meir og meir ein lokal administrasjon som lever på Israels nåde. Unntaket er altså Gaza, som har meir og meir si eiga historie, i desse dagar under fornya press, men som er for lite både i folketal og område til å utgjere noen palestinsk stat på eiga hand.

Antisemittisme, anti-sionisme og Israel

I det siste har temaet antisemittisme og kritikk av Israel komme opp fleire gonger i media, i ulike sammenhengar. Standpunkta er oftast dei samme: på den eine sida advarslar mot veksande anti-semittisme,  på den andre understreking av at det "må jo vere lov å kritisere israelsk politikk".

Og det er heller ingen motsetning mellom dei to utsegnene: Den nylig utgitte rapporten frå Holocaust-senteret viser ein vekst i anti-jødiske haldningar som må tas på alvor. Og det kan ein naturligvis godt gjere utan å gi frå seg retten til å ha ulike oppfatningar om det som hender i Midtausten.

Det som skapar problem er når ein drar lenker frå det eine til det andre, slik t.d. ein nylig utgitt rapport frå OSSE gjorde da dei peikte på norsk Israelkritikk som faretruande og eit mulig grunnlag for aukande antisemittisme. Slike påstandar blir gjerne nøytralisert ved å bruke Kåre Willoch som eksempel på (potensiell) antisemittisme, noe som for dei fleste norske lesarar blir eit openbart overspill. Meir  vanlig er likevel utsegner som talsmannen for det mosaiske trussamfunnet kom med i går, om at "antisemittismen i si moderne form er anti-sionisme" (kommentar til Trond Ali Lindstads påstand om at han ikkje er antisemitt, berre anti-sionist).

Da kan det vere grunn til å ta eit steg tilbake og sjå på desse begrepa litt meir analystisk og kjølig, kva som det er rimelig å legge i "anti-semittisk" og "anti-sionistisk", og sjå om det er, det må vere eller kan vere sammenheng mellom dei. I tillegg skal vi kaste inn eitpar nye begrep som kan enten klargjere eller forvirre.

Anti-kva?
Vi kan her altså bruke tre ulike begrep, anti-semittisme, anti-sionisme og Israel-kritikk. Alle desse kan ha ulikt innhald.

Det enklaste å definere er nok det første. "Anti-semittisme" kan vi omsette med jødehat, hatefulle eller diskriminerande handlingar og haldningar til jødar som gruppe, i egenskap av at dei er jødar.
Det handlar altså om jødar; noen liberale har prøvd å fri arabarane frå skuldinga ved å si at "araberne er jo også semittar, dei kan derfor ikkje vere anti-semittar", men dette er useriøst. For det første finnes det ingen "semittar", det er ein språkfamilie (som også omfattar t.d. fleire etiopiske språk) og ikkje noka folkegruppe. Ordet "anti-semittisk" oppstod i Europa på 1860-talet, da "hebrearane" var dei einaste "semittane" ein hadde foran seg; det var rett og slett ein litt finare skrivemåte av "anti-jødisk". Så ein som snakkar arabisk, amharisk eller anna semittisk språk kan nok godt vere anti-semittisk utan noe sjølvhat.
Det som pregar antisemittismen er altså at motviljen eller hatet retter seg generelt og kollektivt mot jødane som folk og gruppe, og ikkje mot konkrete handlingar. Det kan likevel vere tvil om kritikk av den jødiske religionen (som jo er felles for jødane) fell inn under begrepet eller ei. På den eine sida kan ikkje jødedommen fritas frå den religionskritikken som rimelig rettas mot kristendom eller islam; på den andre veit vi at klassisk antisemittisme hadde djupe religiøse røtter. Her må det vere innhaldet i kritikken som er avgjerande, om den er rimelig i forhold til den jødiske religionen eller prega av hatske mytar og vrangforestillingar.

Meir problematisk er den andre termen, "anti-sionisme". Dette er eit begrep som mange kritikarar av Israel har brukt, spesielt dei på venstresida: dei er ikkje mot jødar, dei er berre mot sionismen. Dette skillet gir ikkje meining for mange israelarar og israel-venner, fordi dei oppfattar dette som to ord for samme tingen. Det venstresida kallar for antisionisme er berre eit finare ord for antisemittisme. Kven har rett av dei to?

For å svare på det, må vi trekke inn eit tredje begrep, som vi kan kalle "israel-kritikk". Kritikarane seier: "Det må jo vere mulig å kritisere Israel / Israels politikk utan å bli stempla som anti-semitt: Sjå berre på den sterke og hissige debatten som går inne i Israel sjøl om deira politikk". Ja, nettopp, seier Israel-vennene, men den norske og vestlige kritikken har ein annan karakter: Dei demoniserer Israel, dei lar Israel få skulda for alt som er problematisk i Midtausten og kanskje elles, dei nektar for eller overser den skulda som den andre parten i konflikten har. Israel blir angripe og satt i ein særstilling, fordi det er jødisk. Dette er klart antisemittisk, seier dei. Det vi ønsker er at Israel skal bli behandla som alle andre statar i verda.

Nivå i kritikken
Det går altså ikkje på om ein kan kritisere Israel eller ei, men kva slags type kritikk som er mulig utan å falle i den antisemittiske grøfta.

Vi kan prøve å gruppere dette i forskjellige nivå av kritikk av Midtausten-konflikten.
- Lågaste nivå kan vi kalle "kritikk av Israels konkrete politikk". Det er å ta opp bestemte standpunkt eller handlingar landet gjennomfører, det vere seg busettingspolitikken, muren, forholdet til flyktningar, konkrete krigshandligar eller anna. Slik kritikk kan andre statar eller politikarar, i Norge eller USA komme med på eitt eller fleire områder, og er naturligvis også sentral i den indre politiske debatten i Israel. Den vil gjerne, ved behov, bli knytta til forsikringar om full støtte til Israels rett til å forsvare seg, ha sikre grenser, og deira sjølvsagte rett til å eksistere.

- Ein slik kritikk av enkeltstandpunkt kan likevel summere seg opp til ei meir allmenn negativ oppfatning av Israels rolle i Midtausten, der Israel blir generelt sett oppfatta som problemet i konflikten. Det vil si at ein ser dei israelske enkelthandlingane som eit mønster, Israel blir oppfatta som "ei bølle", som "aldri tar hensyn", eller liknande, det er "Israel som har skulda for alle konfliktane vi ser". For israelarar oppfattas dette oftast både som sårande og feilaktig, nettopp med tanke på den opposisjonen som jo finnes mot israelsk politikk inne i Israel. Ein slik "anti-israelisme" kan i mye likne på den anti-amerikanismen som rådde delar av europeisk offentligheit på 1970-tallet, eller for den del antikommunismen på 1950-tallet. Også da førte fiendebildet til at fienden fekk "skulda for alle konfliktar", det vart eit sammenhengande tolkingsmønster som i sum var urimelig i forhold til kompleksiteten i verdspolitikken den gong. Eit slikt tolkingsmønter, som nok er klart rådande i Midtausten og dels også utanfor, er altså ikkje spesielt for Israel, men er trulig ein naturlig måte å forenkle komplekse konfliktar på. Så lenge fokuset er på Israel og ikkje overføras til jødar utanfor, er dette ikkje antisemittisk i seg sjøl, men kan naturligvis koplas til antisemittisme om "Israel" her blir uttrykk for "det evig jødiske".

Anti-sionisme og sionisme
Antiamerikanismen stilte likevel ikkje spørsmål ved "USAs rett til å eksistere". Ein slik "anti-israelisme" kan derimot koplas til begrepet anti-sionisme, og da meiner altså mange at dette nettopp er Israels rett til å eksistere som blir benekta, at dei som fører slik Israel-kritikk ønsker å "kaste jødane på sjøen". Igjen: er dette ei rimelig tolking?

Svaret kjem an på kva ein meiner med "sionisme", altså det som dei "anti-" er imot. Sionismen er jo den politiske rørsla som oppstod sist på 1800-tallet om eit eige heimland for jødane, som endte opp med at Israel vart oppretta i 1948, og fortsetter som grunnlag for dette landet og staten. Dette grunnlaget kan defineras på to måtar: "ei rørsle for eit heimland for jødane i Israel", og "ei rørsle for eit jødisk heimland i Israel". Tilsynelatande likt, er det likevel ein vesentlig forskjell på dei to formuleringane. Den første peiker på ei folkegruppe, jødane, som var forfulgt og utan heimland og skulle få det. Den andre peiker på ein bestemt karakter, ein jødisk karakter for dette landet og staten der, utover berre at det skal vere eit land for folkegruppa.

Arabiske og norske haldningar
Det går an å vere mot begge delar, og den arabiske haldninga etter 1948 var openbart det: Dei var imot at jødane som folkegruppe skulle komme til Palestina og spesielt at dei skulle få opprette ein stat der. Å "feie jødane på sjøen" var heilt opplagt det som var målet, altså fjerne den folkegruppa som hadde fordrive den tidligare befolkninga, palestinarane og hadde sendt dei på flukt til flyktningeleire. Flyktningane skulle tilbake til sine landsbyar, og situasjonen på ein eller annan måte føras tilbake slik det var før 1948.

Dette er fortsatt offisiell politikk i mange land i regionen, sjøl om berre fjerne og meir ytterliggåande land som Iran argumenterer høglytt for det. Etter tre tapte krigar innser dei fleste nabolanda at Israel er her for å bli, det er ikkje snakk om å feie noen på sjøen. Dette grunnar seg også på Oslo-avtalen, der PLO anerkjente Israels rettar. Hamas har ikkje vedgått dette, mange meiner det er berre forhandlingstaktikk: dei vil ha meir enn det PLO fekk før dei erkjenner realitetane, men i offentlig retorikk står Hamas klart på at Israel må opphøre.

Da den norske venstresida tok opp palestinaranes sak i byrjinga av 1970-tallet, var det naturlig for dei å følge det som da var PLO og Fatahs offisielle line, som var at "Israel må erstattas av eit samla Palestina. Dei jødane som budde der i 1948 er palestinarar og har rett til å bu der, men ikkje dei som kom seinare". Haldninga var altså at Israel måtte opphøre, utan at det var heilt klart kvar ein meinte det skulle bli av israelarane, det var "ikkje palestinaranes ansvar" å finne ei løysing for dei.
Samtidig gjorde den norske politiske konteksten, som da var massivt pro-israelsk og pro-jødisk, det nødvendig for palestina-vennene å understreke at dei tok avstand frå all antisemittisme og at dei ikkje heldt jødar i utlandet ansvarlig for Israels haldningar. Dette vart mistrudd av israel-vennene som hadde lett for å trive til jødehat-kortet, men det er nok rimelig å si at det var alvorlig meint og også praktisert, særlig av dei som var mest aktive og skolerte i spørsmålet. "Sympar" i periferien kunne kanskje bruke "jødane" der dei skulle ha sagt "israelarane", men var det ein meir trent aktivist innan hørevidde, vart dette raskt slått ned på: ein skulle aldri bruke ordet "jøde" i negativ forstand.
Eit unntak var "lov", den jødiske lobbyen i USA var og er reell (AIPAC og andre organisasjonar), og det var tillatt å peike på den innverknaden denne hadde på USAs Midausten-politikk. Men alt ut over det var ukorrekt, og det er nok rimelig å si at dei venstreorienterte internaliserte dette; dei har rimelig grunn til harme over å bli kalt fordekte antisemittar. Dette er også blitt klarare etter at PLO anerkjente Israel, og solidaritetsorganisasjonane meir eller mindre motstrebande aksepterte dette og har seinare fokusert på kritikk av forholda til palestinarane i dei okkuperte områda, ein kritikk som er blitt meir allmenn i Norge men altså i hovudsak går på konkret politikk.

Anti-sionismen og Israels karakter
Det er likevel eit skille mellom dei israel-kritiske mellom dei (særlig på venstresida) som fortsatt vil kalle seg for anti-sionistar, og dei som avviser ein slik merkelapp, nettopp fordi dei ser på Israel som ein sjølsagt realitet trass i den kritikken dei måtte ha av landets politikk. Det er den første gruppa som uroar mange jødar, fordi dei ser "sionisme" som eit namn på Israel, som ein ide om at også jødane i Israel har rett på eit land slik som alle andre, og den som er mot det er jo dermed mot at jødar skal ha ein slik rett.

Slike haldningar, som det faktisk er rimelig å kalle antisemittiske ved at dei setter jødane i ein særlig kategori, finnes nok, særlig på ytre høgre fløy i Europa, sjøl om dei kanskje knapt er representert i Norge. Men for dei fleste på venstresida betyr "sionisme" noe anna. Det er ikkje "rett til ein stat som alle andre statar", men "retten til ein stat slik ingen andre har". Det går altså på Israels "jødiske karakter".

Israel er i utgangspunktet ein sekulær stat som dei europeiske. Men den har to særtrekk som skiller den ut: For det første erklæringa om at den er "ein stat for jødane", i staden for "ein stat for innbyggarane sine". Det er spesielt fordi størstedelen av jødane ikkje bur i Israel, men Israel er likevel til for dei; og det er spesielt fordi ein ganske stor del av innbyggarane i Israel ikkje er jødar. Dei siste, arabarar eller palestinarar med israelsk statsborgarskap, har vanlige statsborgarlige rettar, men Israel er likevel ikkje ein "stat for dei".

Konkret går det da på lovregelen om "retten til å vende tilbake". Alle av jødisk avstamming, uansett kvar i verda dei bur, har (rett på) israelsk statsborgarskap, som dei kan få når som helst dei flytter til Israel, mens dei som budde i landet fram til 1948 men ikkje var i landsbyen sin på ein bestemt dato det året, ikkje har eller kan få slike rettar til det landet dei budde i. Det siste er eit resultat av krigen, og fell under spørsmålet om flyktningars rettar, men det første kjem ikkje av krigen, det er ein del av Israels fortsatte sjøl-definering. Israel ønsker stadig fleire jødar til landet, og har gjort store anstrengingar opp gjennom åra for å styrke "demografien", å vippe balansen klarare i jødisk retning. Noe slikt finn vi ikkje i noe anna land. Ein person av norsk avstamming men utan opphald i riket (i så og så lang tid) har ingen større rett til norsk statsborgarskap enn andre utlendingar.   (Tyskland hadde derimot ein liknande, uavgrensa, "blodsrett" til statsborgarskap, dels på grunn av delinga av landet, men har nå avskaffa denne retten.)

Det andre gjeld statusen til dei arabiske israelarane. Formelt har dei samme rettar som jødiske israelarar, men dei har heile tida kjent seg diskriminert i praksis, utestengt frå bestemte stillingar og at dei ikkje blir fullt ut godtatt. Eit døme på denne dobbeltheita kom nylig da ein arabar for første gong vart utpeikt til israelsk høgsterett. Det viste jo at ein arabar kan komme til dei høgste posisjonane i landet. Men da han ikkje ville tone med i den israelske nasjonalsangen, som i arabiske auger hyller utdrivinga av deira folk frå landet, vart det likevel reagert sterkt på at han ikkje var "ekte sionist" og dermed eit fremmedelement i landet. Det samme gjeld i nasjonalforsamliga, Knesset. Det har alltid vore eit monalig arabisk innslag der, sidan dei jo utgjer opp mot 20 prosent av folketallet. Men frå høgresida blir det stadig krevd avgrensingar mot dei, og mange ønsker nok at heile det arabiske mindretallet skal forlate landet, det er ikkje "deira".

Den "jødiske karakteren" kan dessutan gå på det religiøse, sidan "jødisk" jo også er ein religion. Ved opprettinga av landet gjorde dei sekulære leiarane noen kompromiss til dei religiøse kreftene, ikkje minst kva gjeld definisjonen av "jøde" (statsborgarskap, ekteskap, konvertering osv), slik at dette området vart liggande under ein religiøs og konservativ autoritet. I dei siste tiåra har også religiøse krefter styrka seg i Israel, i sterk konflikt med liberale og sekulære krefter, noe som har ført til betydelige spenningar inne i Israel.

Dette, hevdar altså anti-sionistane, er jo ikkje noen kritikk mot Israels rett til å eksistere, men er døme på at sionismen ikkje gjer Israel til "eit land som alle andre". Hadde det berre vore det, så hadde det ikkje vore noe å klage på. Det anti-sionistane ønskar, er nettopp at Israel skal bli eit land som alle andre, og da må det bli eit "land for sine innbyggarar", det vere seg jødiske eller ikkje-jødiske, alt etter det som på eit kvart tidspunkt er folkefleirtalet. (Dette peiker da i retning av debatten om kva ein skal gjere med "Palestina", som vi skal ta opp i eit eige blogginnlegg).

Definisjonane
Hovudspørsmålet vårt, "er anti-sionismen i slekt med anti-semittisme", kan altså besvaras med ja, dersom ein med "sionisme" meiner "eksistensen av den israelske staten, at også dei israelske innbyggarane (som er jødar) skal få lov til å bygge og bu der dei nå gjer det". Dersom ein nektar israelarane ein slik rett til å bu der fordi dei er jødar, så kvalifiserer det til antisemittisme.

Derimot, dersom ein med sionisme meiner "at den israelske staten skal ha ein spesifikk, jødisk, karakter som ikkje tilsvarer det noen andre nasjonalstatar har" - det vere seg i forhold til statsrett for dei som aldri har budd der, eller etnisk og religiøst innhald i statsforma - så er det stor forskjell på anti-sionisme og anti-semittisme. Som ein kan forstå, er det den siste tolkinga dei som kallar seg anti-sionistar hevdar, mens det er den første dei som kritiserer anti-sionismen legg til grunn. Det kjem altså an på definisjonane. Men ut frå det som er den faktiske offentlige debatten vi har i vårt land og ut frå det som blir lagt i begrepet frå dei som brukar det, så må det vere vere ei avsporing å si at "anti-sionismen er den moderne formen for anti-semittisme", og å skulde dei som er kritiske til staten Israels ideologiske grunnlag for å vere jødehatarar.