onsdag 14. november 2012

Antisemittisme, anti-sionisme og Israel

I det siste har temaet antisemittisme og kritikk av Israel komme opp fleire gonger i media, i ulike sammenhengar. Standpunkta er oftast dei samme: på den eine sida advarslar mot veksande anti-semittisme,  på den andre understreking av at det "må jo vere lov å kritisere israelsk politikk".

Og det er heller ingen motsetning mellom dei to utsegnene: Den nylig utgitte rapporten frå Holocaust-senteret viser ein vekst i anti-jødiske haldningar som må tas på alvor. Og det kan ein naturligvis godt gjere utan å gi frå seg retten til å ha ulike oppfatningar om det som hender i Midtausten.

Det som skapar problem er når ein drar lenker frå det eine til det andre, slik t.d. ein nylig utgitt rapport frå OSSE gjorde da dei peikte på norsk Israelkritikk som faretruande og eit mulig grunnlag for aukande antisemittisme. Slike påstandar blir gjerne nøytralisert ved å bruke Kåre Willoch som eksempel på (potensiell) antisemittisme, noe som for dei fleste norske lesarar blir eit openbart overspill. Meir  vanlig er likevel utsegner som talsmannen for det mosaiske trussamfunnet kom med i går, om at "antisemittismen i si moderne form er anti-sionisme" (kommentar til Trond Ali Lindstads påstand om at han ikkje er antisemitt, berre anti-sionist).

Da kan det vere grunn til å ta eit steg tilbake og sjå på desse begrepa litt meir analystisk og kjølig, kva som det er rimelig å legge i "anti-semittisk" og "anti-sionistisk", og sjå om det er, det må vere eller kan vere sammenheng mellom dei. I tillegg skal vi kaste inn eitpar nye begrep som kan enten klargjere eller forvirre.

Anti-kva?
Vi kan her altså bruke tre ulike begrep, anti-semittisme, anti-sionisme og Israel-kritikk. Alle desse kan ha ulikt innhald.

Det enklaste å definere er nok det første. "Anti-semittisme" kan vi omsette med jødehat, hatefulle eller diskriminerande handlingar og haldningar til jødar som gruppe, i egenskap av at dei er jødar.
Det handlar altså om jødar; noen liberale har prøvd å fri arabarane frå skuldinga ved å si at "araberne er jo også semittar, dei kan derfor ikkje vere anti-semittar", men dette er useriøst. For det første finnes det ingen "semittar", det er ein språkfamilie (som også omfattar t.d. fleire etiopiske språk) og ikkje noka folkegruppe. Ordet "anti-semittisk" oppstod i Europa på 1860-talet, da "hebrearane" var dei einaste "semittane" ein hadde foran seg; det var rett og slett ein litt finare skrivemåte av "anti-jødisk". Så ein som snakkar arabisk, amharisk eller anna semittisk språk kan nok godt vere anti-semittisk utan noe sjølvhat.
Det som pregar antisemittismen er altså at motviljen eller hatet retter seg generelt og kollektivt mot jødane som folk og gruppe, og ikkje mot konkrete handlingar. Det kan likevel vere tvil om kritikk av den jødiske religionen (som jo er felles for jødane) fell inn under begrepet eller ei. På den eine sida kan ikkje jødedommen fritas frå den religionskritikken som rimelig rettas mot kristendom eller islam; på den andre veit vi at klassisk antisemittisme hadde djupe religiøse røtter. Her må det vere innhaldet i kritikken som er avgjerande, om den er rimelig i forhold til den jødiske religionen eller prega av hatske mytar og vrangforestillingar.

Meir problematisk er den andre termen, "anti-sionisme". Dette er eit begrep som mange kritikarar av Israel har brukt, spesielt dei på venstresida: dei er ikkje mot jødar, dei er berre mot sionismen. Dette skillet gir ikkje meining for mange israelarar og israel-venner, fordi dei oppfattar dette som to ord for samme tingen. Det venstresida kallar for antisionisme er berre eit finare ord for antisemittisme. Kven har rett av dei to?

For å svare på det, må vi trekke inn eit tredje begrep, som vi kan kalle "israel-kritikk". Kritikarane seier: "Det må jo vere mulig å kritisere Israel / Israels politikk utan å bli stempla som anti-semitt: Sjå berre på den sterke og hissige debatten som går inne i Israel sjøl om deira politikk". Ja, nettopp, seier Israel-vennene, men den norske og vestlige kritikken har ein annan karakter: Dei demoniserer Israel, dei lar Israel få skulda for alt som er problematisk i Midtausten og kanskje elles, dei nektar for eller overser den skulda som den andre parten i konflikten har. Israel blir angripe og satt i ein særstilling, fordi det er jødisk. Dette er klart antisemittisk, seier dei. Det vi ønsker er at Israel skal bli behandla som alle andre statar i verda.

Nivå i kritikken
Det går altså ikkje på om ein kan kritisere Israel eller ei, men kva slags type kritikk som er mulig utan å falle i den antisemittiske grøfta.

Vi kan prøve å gruppere dette i forskjellige nivå av kritikk av Midtausten-konflikten.
- Lågaste nivå kan vi kalle "kritikk av Israels konkrete politikk". Det er å ta opp bestemte standpunkt eller handlingar landet gjennomfører, det vere seg busettingspolitikken, muren, forholdet til flyktningar, konkrete krigshandligar eller anna. Slik kritikk kan andre statar eller politikarar, i Norge eller USA komme med på eitt eller fleire områder, og er naturligvis også sentral i den indre politiske debatten i Israel. Den vil gjerne, ved behov, bli knytta til forsikringar om full støtte til Israels rett til å forsvare seg, ha sikre grenser, og deira sjølvsagte rett til å eksistere.

- Ein slik kritikk av enkeltstandpunkt kan likevel summere seg opp til ei meir allmenn negativ oppfatning av Israels rolle i Midtausten, der Israel blir generelt sett oppfatta som problemet i konflikten. Det vil si at ein ser dei israelske enkelthandlingane som eit mønster, Israel blir oppfatta som "ei bølle", som "aldri tar hensyn", eller liknande, det er "Israel som har skulda for alle konfliktane vi ser". For israelarar oppfattas dette oftast både som sårande og feilaktig, nettopp med tanke på den opposisjonen som jo finnes mot israelsk politikk inne i Israel. Ein slik "anti-israelisme" kan i mye likne på den anti-amerikanismen som rådde delar av europeisk offentligheit på 1970-tallet, eller for den del antikommunismen på 1950-tallet. Også da førte fiendebildet til at fienden fekk "skulda for alle konfliktar", det vart eit sammenhengande tolkingsmønster som i sum var urimelig i forhold til kompleksiteten i verdspolitikken den gong. Eit slikt tolkingsmønter, som nok er klart rådande i Midtausten og dels også utanfor, er altså ikkje spesielt for Israel, men er trulig ein naturlig måte å forenkle komplekse konfliktar på. Så lenge fokuset er på Israel og ikkje overføras til jødar utanfor, er dette ikkje antisemittisk i seg sjøl, men kan naturligvis koplas til antisemittisme om "Israel" her blir uttrykk for "det evig jødiske".

Anti-sionisme og sionisme
Antiamerikanismen stilte likevel ikkje spørsmål ved "USAs rett til å eksistere". Ein slik "anti-israelisme" kan derimot koplas til begrepet anti-sionisme, og da meiner altså mange at dette nettopp er Israels rett til å eksistere som blir benekta, at dei som fører slik Israel-kritikk ønsker å "kaste jødane på sjøen". Igjen: er dette ei rimelig tolking?

Svaret kjem an på kva ein meiner med "sionisme", altså det som dei "anti-" er imot. Sionismen er jo den politiske rørsla som oppstod sist på 1800-tallet om eit eige heimland for jødane, som endte opp med at Israel vart oppretta i 1948, og fortsetter som grunnlag for dette landet og staten. Dette grunnlaget kan defineras på to måtar: "ei rørsle for eit heimland for jødane i Israel", og "ei rørsle for eit jødisk heimland i Israel". Tilsynelatande likt, er det likevel ein vesentlig forskjell på dei to formuleringane. Den første peiker på ei folkegruppe, jødane, som var forfulgt og utan heimland og skulle få det. Den andre peiker på ein bestemt karakter, ein jødisk karakter for dette landet og staten der, utover berre at det skal vere eit land for folkegruppa.

Arabiske og norske haldningar
Det går an å vere mot begge delar, og den arabiske haldninga etter 1948 var openbart det: Dei var imot at jødane som folkegruppe skulle komme til Palestina og spesielt at dei skulle få opprette ein stat der. Å "feie jødane på sjøen" var heilt opplagt det som var målet, altså fjerne den folkegruppa som hadde fordrive den tidligare befolkninga, palestinarane og hadde sendt dei på flukt til flyktningeleire. Flyktningane skulle tilbake til sine landsbyar, og situasjonen på ein eller annan måte føras tilbake slik det var før 1948.

Dette er fortsatt offisiell politikk i mange land i regionen, sjøl om berre fjerne og meir ytterliggåande land som Iran argumenterer høglytt for det. Etter tre tapte krigar innser dei fleste nabolanda at Israel er her for å bli, det er ikkje snakk om å feie noen på sjøen. Dette grunnar seg også på Oslo-avtalen, der PLO anerkjente Israels rettar. Hamas har ikkje vedgått dette, mange meiner det er berre forhandlingstaktikk: dei vil ha meir enn det PLO fekk før dei erkjenner realitetane, men i offentlig retorikk står Hamas klart på at Israel må opphøre.

Da den norske venstresida tok opp palestinaranes sak i byrjinga av 1970-tallet, var det naturlig for dei å følge det som da var PLO og Fatahs offisielle line, som var at "Israel må erstattas av eit samla Palestina. Dei jødane som budde der i 1948 er palestinarar og har rett til å bu der, men ikkje dei som kom seinare". Haldninga var altså at Israel måtte opphøre, utan at det var heilt klart kvar ein meinte det skulle bli av israelarane, det var "ikkje palestinaranes ansvar" å finne ei løysing for dei.
Samtidig gjorde den norske politiske konteksten, som da var massivt pro-israelsk og pro-jødisk, det nødvendig for palestina-vennene å understreke at dei tok avstand frå all antisemittisme og at dei ikkje heldt jødar i utlandet ansvarlig for Israels haldningar. Dette vart mistrudd av israel-vennene som hadde lett for å trive til jødehat-kortet, men det er nok rimelig å si at det var alvorlig meint og også praktisert, særlig av dei som var mest aktive og skolerte i spørsmålet. "Sympar" i periferien kunne kanskje bruke "jødane" der dei skulle ha sagt "israelarane", men var det ein meir trent aktivist innan hørevidde, vart dette raskt slått ned på: ein skulle aldri bruke ordet "jøde" i negativ forstand.
Eit unntak var "lov", den jødiske lobbyen i USA var og er reell (AIPAC og andre organisasjonar), og det var tillatt å peike på den innverknaden denne hadde på USAs Midausten-politikk. Men alt ut over det var ukorrekt, og det er nok rimelig å si at dei venstreorienterte internaliserte dette; dei har rimelig grunn til harme over å bli kalt fordekte antisemittar. Dette er også blitt klarare etter at PLO anerkjente Israel, og solidaritetsorganisasjonane meir eller mindre motstrebande aksepterte dette og har seinare fokusert på kritikk av forholda til palestinarane i dei okkuperte områda, ein kritikk som er blitt meir allmenn i Norge men altså i hovudsak går på konkret politikk.

Anti-sionismen og Israels karakter
Det er likevel eit skille mellom dei israel-kritiske mellom dei (særlig på venstresida) som fortsatt vil kalle seg for anti-sionistar, og dei som avviser ein slik merkelapp, nettopp fordi dei ser på Israel som ein sjølsagt realitet trass i den kritikken dei måtte ha av landets politikk. Det er den første gruppa som uroar mange jødar, fordi dei ser "sionisme" som eit namn på Israel, som ein ide om at også jødane i Israel har rett på eit land slik som alle andre, og den som er mot det er jo dermed mot at jødar skal ha ein slik rett.

Slike haldningar, som det faktisk er rimelig å kalle antisemittiske ved at dei setter jødane i ein særlig kategori, finnes nok, særlig på ytre høgre fløy i Europa, sjøl om dei kanskje knapt er representert i Norge. Men for dei fleste på venstresida betyr "sionisme" noe anna. Det er ikkje "rett til ein stat som alle andre statar", men "retten til ein stat slik ingen andre har". Det går altså på Israels "jødiske karakter".

Israel er i utgangspunktet ein sekulær stat som dei europeiske. Men den har to særtrekk som skiller den ut: For det første erklæringa om at den er "ein stat for jødane", i staden for "ein stat for innbyggarane sine". Det er spesielt fordi størstedelen av jødane ikkje bur i Israel, men Israel er likevel til for dei; og det er spesielt fordi ein ganske stor del av innbyggarane i Israel ikkje er jødar. Dei siste, arabarar eller palestinarar med israelsk statsborgarskap, har vanlige statsborgarlige rettar, men Israel er likevel ikkje ein "stat for dei".

Konkret går det da på lovregelen om "retten til å vende tilbake". Alle av jødisk avstamming, uansett kvar i verda dei bur, har (rett på) israelsk statsborgarskap, som dei kan få når som helst dei flytter til Israel, mens dei som budde i landet fram til 1948 men ikkje var i landsbyen sin på ein bestemt dato det året, ikkje har eller kan få slike rettar til det landet dei budde i. Det siste er eit resultat av krigen, og fell under spørsmålet om flyktningars rettar, men det første kjem ikkje av krigen, det er ein del av Israels fortsatte sjøl-definering. Israel ønsker stadig fleire jødar til landet, og har gjort store anstrengingar opp gjennom åra for å styrke "demografien", å vippe balansen klarare i jødisk retning. Noe slikt finn vi ikkje i noe anna land. Ein person av norsk avstamming men utan opphald i riket (i så og så lang tid) har ingen større rett til norsk statsborgarskap enn andre utlendingar.   (Tyskland hadde derimot ein liknande, uavgrensa, "blodsrett" til statsborgarskap, dels på grunn av delinga av landet, men har nå avskaffa denne retten.)

Det andre gjeld statusen til dei arabiske israelarane. Formelt har dei samme rettar som jødiske israelarar, men dei har heile tida kjent seg diskriminert i praksis, utestengt frå bestemte stillingar og at dei ikkje blir fullt ut godtatt. Eit døme på denne dobbeltheita kom nylig da ein arabar for første gong vart utpeikt til israelsk høgsterett. Det viste jo at ein arabar kan komme til dei høgste posisjonane i landet. Men da han ikkje ville tone med i den israelske nasjonalsangen, som i arabiske auger hyller utdrivinga av deira folk frå landet, vart det likevel reagert sterkt på at han ikkje var "ekte sionist" og dermed eit fremmedelement i landet. Det samme gjeld i nasjonalforsamliga, Knesset. Det har alltid vore eit monalig arabisk innslag der, sidan dei jo utgjer opp mot 20 prosent av folketallet. Men frå høgresida blir det stadig krevd avgrensingar mot dei, og mange ønsker nok at heile det arabiske mindretallet skal forlate landet, det er ikkje "deira".

Den "jødiske karakteren" kan dessutan gå på det religiøse, sidan "jødisk" jo også er ein religion. Ved opprettinga av landet gjorde dei sekulære leiarane noen kompromiss til dei religiøse kreftene, ikkje minst kva gjeld definisjonen av "jøde" (statsborgarskap, ekteskap, konvertering osv), slik at dette området vart liggande under ein religiøs og konservativ autoritet. I dei siste tiåra har også religiøse krefter styrka seg i Israel, i sterk konflikt med liberale og sekulære krefter, noe som har ført til betydelige spenningar inne i Israel.

Dette, hevdar altså anti-sionistane, er jo ikkje noen kritikk mot Israels rett til å eksistere, men er døme på at sionismen ikkje gjer Israel til "eit land som alle andre". Hadde det berre vore det, så hadde det ikkje vore noe å klage på. Det anti-sionistane ønskar, er nettopp at Israel skal bli eit land som alle andre, og da må det bli eit "land for sine innbyggarar", det vere seg jødiske eller ikkje-jødiske, alt etter det som på eit kvart tidspunkt er folkefleirtalet. (Dette peiker da i retning av debatten om kva ein skal gjere med "Palestina", som vi skal ta opp i eit eige blogginnlegg).

Definisjonane
Hovudspørsmålet vårt, "er anti-sionismen i slekt med anti-semittisme", kan altså besvaras med ja, dersom ein med "sionisme" meiner "eksistensen av den israelske staten, at også dei israelske innbyggarane (som er jødar) skal få lov til å bygge og bu der dei nå gjer det". Dersom ein nektar israelarane ein slik rett til å bu der fordi dei er jødar, så kvalifiserer det til antisemittisme.

Derimot, dersom ein med sionisme meiner "at den israelske staten skal ha ein spesifikk, jødisk, karakter som ikkje tilsvarer det noen andre nasjonalstatar har" - det vere seg i forhold til statsrett for dei som aldri har budd der, eller etnisk og religiøst innhald i statsforma - så er det stor forskjell på anti-sionisme og anti-semittisme. Som ein kan forstå, er det den siste tolkinga dei som kallar seg anti-sionistar hevdar, mens det er den første dei som kritiserer anti-sionismen legg til grunn. Det kjem altså an på definisjonane. Men ut frå det som er den faktiske offentlige debatten vi har i vårt land og ut frå det som blir lagt i begrepet frå dei som brukar det, så må det vere vere ei avsporing å si at "anti-sionismen er den moderne formen for anti-semittisme", og å skulde dei som er kritiske til staten Israels ideologiske grunnlag for å vere jødehatarar.

Ingen kommentarer: