Irak: Kalifar og sufiar til sammen?

Den smule debatt vi har starta om rette namnet på opprørarne i Irak er ISIS eller Isil, vart altså raskt forelda, nesten før vi kom i gang. Nå er dei korkje det eine eller andre, men berre al-Dawla al-islamiyya, eller "Den islamske staten". Som da må forkortas med IS. Dette namnet er iallfall for oss litt eldre alt forbunde med Internasjonale Sosialistar, ei trotskist-gruppe som vel også kjempar for ein verdsrevolusjon for sine idear, om enn med heilt andre middel. Og utan sammenlikning for øvrig...

Men altså, det har vore mye snakk om at IS nå har proklamert kalifatet, den store muslimske fellesstaten, med deira leiar al-Baghdadi som kalif under sitt rette namn, kalif Ibrahim. Alle ekte muslimar må underlegge seg han, seier dei. Det vil nok verdas muslimar stort sett ikkje gjere. Media har store dagar med dette, kalifatet frå 600-talet er tilbake, statsgrensene står for fall, Sykes-Picots inndeling av Midtausten i moderne statar er oppløyst etter 98 år, og så vidare. Slik er det jo ikkje. Statsgrensene ligg trygt, enn så lenge. Det vi har er eit opprør som har spreidd seg frå eitt land over grensa til nabolandet, og det er ikkje så historisk i seg sjøl. Men er denne erklæringa om kalifatet da berre eit slag i lufta, vil det ha noen betydning i det heile?

Tja. Det kjem litt an på. Utanfor opprørsrekkene har det nok ikkje noen særlig effekt. Men spørsmålet er kva det vil få å seie innanfor desse sirklane.

Det store spørsmålet er kven det eigentlig er som kjempar i Irak, og kva slags dynamikk som kampane har skapt. Vi veit at ISIS aldri var så mannsterke, iallfall ikkje nok til å ta så store områder dei nå har. Hovuddelen av dei som slåss må komme frå allierte grupper, og vi har noen indikasjonar på kven det er, sjøl om vi jo ikkje kjenner så mange detaljar. Men vi kan grovt dele dei i to (sjøl om også desse nok flyt sammen i stor grad). Den eine er lokale arabiske (sunniske) stammar i regionen, spesielt Anbar-provinsen i nord-vest. Desse stammane har i skiftande alliansar dels slåss mot amerikanarane, dels alliert seg med desse mot Qa'ida-opprørane da dei gjekk over styr. Nå er det regjeringa til Maliki, og sentralstyret i Bagdad i det heile, som dei kjempar mot, og har gått i felles front med ISIS.

Den andre komponenten, som nok også er knytta til stammeband eller lokale lojalitetar, er restar etter Saddams styre og styrkar. Det mest kjente namnet her Izzat Ibrahim al-Duri, som var minister og ei tid svigerfar til Saddams son Uday, og kjent for sitt raude hår og mustasje. Og nå blir det interessant, for den gruppa han har leia heilt sidan Saddams fall, heiter Jaysh Rijal al-Tariqa al-Naqshbandiyya, "Hæren til Naqshbandiyya-ordenens menn". Og det heiter den fordi Duri sjøl og mange av hans menn er medlemmer i Naqshbandiyya-ordenen, som står sterkt i regionen. Og kva er vel dette, om ikkje ein sufi-orden? Ja, ein sufi-orden som gjerne blir rekna med til den samme "ny-sufismen" som dei nordafrikanske brorskapa vi her i Bergen har forska så mye på? Her er det mye moro og interessant. Vi kan - og noen vil heilt sikkert - skrive ei bok om dette. Eg må halde meg i skinnet, så det får vi komme tilbake til i andre sammenhengar.

For vårt formål her, la oss berre ta hovudpunkta. Ein sufi-orden er altså ein folkelig, organisert, mystikar-tradisjon i islam. Det er ikkje ei eiga trusretning eller teologi, men ein annleis praksis, ein måte å leve islam på. Sufismen er gammal, den er fredelig, og den er i følge salafistar og islamistar av ymse slag fylt av overtru og langt ifrå ekte islam, sidan sufismen legg stor vekt på heilage menn og rituale som ikkje er nemnt korkje i Koranen eller sunnaen (her er sufiane ueinige) og derfor er ureint slagg som er blitt blanda inn i trua. Sufismen er derfor ikkje god islam i følge salafistar som ISIS. Så dei er ikkje gode venner.

Naqshbandi-ordenen stammar frå middelalderen, men fekk ei oppfrisking tidlig på 1800-talet, og vann stor oppslutning frå Balkan og Tyrkia, over Syria og Irak til Sentralasia. Som andre ordnar er den i hovudsak upolitisk, men Naqshbandi-leiarar har også til tider organisert ulike opprør, slik m.a. i Kaukasus frå shaykh Shamil fram til 1920-åra. I Tyrkia overlevde ordenen under Atatürks sufi-forbod, og fleire moderne leiarar, slik som president Turgut Özal var aktive medlemmer av ordenen. I Damaskus i Syria er den utbreidd hos intellektuelle og religiøse leiarar, og var der knytt til reformistrørsler (m.a. for tanzimat) frå sist på 1800-talet. Det er altså ein svært variert og vidspreidd orden, og sjøl om den er organisert, er den ikkje sentralstyrt kva gjeld det sosiale og politiske lokale leiarar vel å ta del i. Her, i det nordlige Irak, ser den først og fremst ut til å ha vore knytt til lokale stammeleiarar, og -medlemmer, mellom dei fleire Ba’th-folk.

Dette blir dermed litt uklart, for Ba’th er ei sekulær nasjonalistisk rørsle, og det er vanskelig å tru at sufi-mystikken lar seg lett blande med ba’th-sosialismen. Det er mest trulig heller ein indirekte sammenheng, der stamme- og regiontilhørigheit er den sammenbindande faktoren: Folk frå dette området av Irak slutta seg til Ba’th, og folk herfrå hadde bakgrunn i Naqshbandi-sufismen, utan å trekke ideologiske band mellom dei to tinga. Men dette må det forskas på...

Det som er viktig her, er jo at sjøl om denne ”Naqshbandi-hæren” er ganske vag når det gjeld ideologi, og ba’thismen vart tømt for ide-innhald i Saddams siste tiår - og stammeband bygger ikkje på religion - så er ISIS ekstremt ideologiske og opptatt av rett tru. At dei andre sluttar seg til den som har den sterkaste krafta, er greitt nok. Men at ISIS skulle vatne ut ideologien sin for å ta hensyn til noen alliansepartnarar virkar mindre trulig. Så her er det sprengstoff på gang.

Vi er ikkje dei einaste som har oppdaga dette. Men noen av stammeleiarane som nå slåss sammen med IS(IS), berre blæs av det. Dette er berre ein taktisk allianse, og det er vi som er tyngda og står for kampen, seier dei. ISIS er OK og gode soldatar, dei har ikkje gjort oss noe, men ikkje bry dykk så mye om dei. Om dei yppar seg og blir eit problem, så skal vi lett ta hand om dei.

Dette kunne vore annleis. Det finnes naturligvis stamme- og slektsband over den syrisk-irakiske grensa. Hadde ISIS vore sterkt integrert i stammestrukturen, kunne vi faktisk ha tenkt oss at deira nye "stat" kunne organisere stammar på tvers av statsgrensa, og slik danne grunnlag for ei slik ny statsdanning som media skriv om. Men her må vi ta med at ISIS, sjøl om dei internt er samordna og samkjørt, har ei heilt ulik historie i dei to landa. I Irak, har dei under namna al-Qa'ida og ISI slåss i ti år nå, og har skaffa seg fiendar, men også venner - alliansen vi ser i dag er openbart resultat av ti års kampfellesskap mot Bagdad-styret (og USA bak dei). I Syria er dei resultat av ei splitting med resten av Qa'dia, og dei har bevisst fått alle andre grupper og stammar mot seg. Ein stor front av opprørarar, mange av dei salafistar som ISIS sjøl i ideologi, slåss nå i open krig mot ISIS. Så i Syria står dei heilt åleine, og kan ikkje bygge noen slik større allianse: Også ISIS si politiske rolle følger statsgrensa, uansett kva dei sjøl seier.

I så fall, har ikkje ”kalifatet” så stor betydning. Men så er det spørsmål om dynamikken, da. ISIS frontar openbart opprøret utover, men også innover: Dei, det ekte, indre ISIS; har faktisk stor kamperfaring og er gode til å slåss, men ikkje minst fekk dei ei kraftig vitamininnsprøyting med dei amerikanske våpna regjeringsstyrkane let etter seg i Mosul. Amerikanske Humvees gjorde heile forskjellen då ISIS nå brøyta seg gjennom den syriske Eufrat-dalen, og deira rivalar i Nusra-fronten, måtte berre strekke våpen og ”slutte seg til” den nye maktfaktoren. Enn så lenge har dette ikkje fått betydning i andre delar av Syria. Men det er ingen ting som rekrutterer slik som suksess, og inntrykket av at ISIS (IS, nå da) stormar gjennom heile Midtausten gjer at dei kan tippe balansen - det som var pragmatisk allierte kan bli vekt ideologisk og ta til seg ideologien til IS (det var det som skjedde med Haqqani-gruppene i Afghanistan). Dei kan slik komme til å  sjå "kalifen", ikkje sine eigne stammeleiarar, som den dei kjemper for, og dermed kan det vere fare for at troll går i ord: ved å presentere opprøret i Irak som eit reint IS-opprør kan ein skape eit inntrykk berre IS sjøl tener på. 

Her kjem da også den interne betydninga av tittelen "kalif" opp. Qa'ida brukte det aldri: Dei rekna Afghanistan som eit "islamisk emirat", ein lågare tittel (emir betyr kommandant) som vart gitt til Talibans leiar Mulla Muhammad Umar, så Bin Laden rekna formelt Mulla Umar som sitt "islamske overhode", sjøl om det berre var formelt. Ved å gjere krav på kalif-tittelen, stiller "kalif Ibrahim" alle andre jihadistar overfor eit val: Enten godta ei (formell) underordning av sitt "kalifat", eller å bryte banda og erklære Ibrahim og IS for vranglærarar. Han kan vinne noe oppslutning på dette, nettopp fordi han ser ut til å vere ein vinnar på slagmarka, men det er eit høgt spel også internt.

Så, korleis går det i dei nyvunne områda i Irak? Litt forskjellig, etter dei få rapportane som er komme til nå. I Mosul vart det sagt at ISIS erobra byen, men så berre fortsatte vidare på sin sigersferd sørover, og overlot Mosul til andre allierte. Dei ”som ikkje hadde skjegg”, altså ikkje-salafistar, tok over administrasjonen av byen, og ingen middelalderske reglar er blitt påtvungne noen, sa noen rapportar. Frå andre erobra byar har vi derimot hørt det motsatte, med innføring av harde religiøse reglar og henretting av rivalar frå andre grupper og av sivile. Det kan nok vere her vi bør følge med kva som skjer: kva for ein av desse to måtane å styre områda på kjem til å vinne fram? Held alliansen, eller vil det bli intern rivalisering og strider, og kven er da sterkast, det velutrusta IS, eller dei lokalt forankra stammane?

Det er altså mulig å vere pessimistisk, og tru at IS sin framgang vil skape ein dynamikk der deira samfunssyn vinn større oppslutning. At dei klarar å bite seg fast både oppe i Eufrat-dalen (Syria) og lenger nede i dalen (Irak nord for Bagdad). Men vel så trulig er det at dette ikkje kan halde. Den ideologiske spenninga er for stor. IS kan nok ikkje la vere å prøve å påtvinge sitt samfunnssyn på sine strategiske allierte, og mest trulig vil dei, eller iallfall mange av dei, avvise dette, og så får vi sjå kva følger det kan få. Og kva med Naqshbandi-hæren? Kor lenge kan IS tåle å kjempe sammen med noen som har eit namn dei reknar som det skire kjetteri?