Islam og krig og sånn

Ein kommentar, skriven av Halvor Tjønn i Dag og Tid (3.10), om sammenhengen mellom islam og væpna konfliktar i den muslimske verda, ser ut til å ha vekt litt merksemd, mellom anna med innslag i Verdibørsen i dag 18.10. Eg hadde vel ikkje tenkt å ta opp den debatten, folk må ha lov til å komme med friske ytringar utan at vi skal komme og slå dei i hodet med eit fasit-svar kvar gong. Men sidan det dreier seg om historie og forsøk på historiske forklaringar, kan det jo vere ein grunn til å reflektere litt over temaet, sidan det er openbart mange i det offentlige ordskiftet som stiller slik spørsmål.

Spørsmålsstillinga er altså: Har konfliktane vi ser i muslimske land i dag ein sammenheng med islam, kan religionen vere ein årsak til desse konfliktane?

Sammenhengar og årsaker

Sett med ein historikars auge så er naturligvis dette to ulike spørsmål. Ein sammenheng mellom to fenomen (religiøse idear / konflikt) betyr at det er eit samband av noko slag, utan at ein seier noe om retninga: det første kan ha ført til det andre, eller det andre til det første, eller begge kan vere resultat av ein tredje faktor. Ein årsak betyr at påvirkinga går ein veg: Årsaken fører til effekten, ikkje omvendt. 

At det er sammenheng med islamsk retorikk av ein særlig type (jihadisme) er openbart, det ligg jo i at dei som fører jihad meiner dette er ei religiøs handling. Sjøl om det store fleirtalet av muslimar avviser den tolkinga, er det religiøst for dei som utfører handlinga. Spørsmålet er om dette er ein årsak, slik at religionen islam i seg sjøl er ein faktor for å føre til konflikt og uro. 

Skal ein drive med slik overgripande historiske forklaringar, er det viktig kva ein vel å sammenligne med. Når ein sammenligner Norge/Europa med Midtausten, er det jo svært mange forskjellar, mellom dei da altså at vi har fredelig, stabilt demokrati, og vi er stort sett ikkje muslimar. I Midtausten er det for tida lite fred og demokrati, og muslimar er i fleirtal. Men utover er det jo også så mange andre forskjellar mellom Europa og Midtausten, kva gjeld økonomisk utvikling, sosial ulikheit, historie, og så vidare, som også kan spille inn, det er vanskelig analytisk å skille ut religionen åleine frå alle desse andre forskjellane.

Det hadde vore mye bedre å kunne sammenligne i eit "historisk laboratorium", der dei øvrige faktorane var stort sett like, og berre religionen skilte - da kunne vi sjå om det var noen samvariasjon. Og vi har jo slike laboratorium. Det beste er trulig kontinentet Afrika, særlig delen sør for Sahara som har ei ganske lik historie med sjølstende for rundt femti år sidan og med relativt lik sosial og økonomisk struktur mellom landa, men som deler seg tydelig i ein del befolka av muslimar (vest, nordaust og kysten i aust) og ein av kristne (sør og sentral-Afrika, kysten i vest). Ser vi da noen systematiske forskjellar kva gjeld krig, konflikt og demokrati, som går berre langs denne religionslina, uavhengig av andre faktorar?

I land med blanda religion har vi hatt slike konfliktar begrunna i religion: Sudan, Nigeria, RCA (men ikkje i Ghana, Kenya, Etiopia). Men vi også det opne såret Kongo, tjue års borgarkrig i Mosambik, Rwanda, og tilsvarande konfliktar ut frå manglande nasjonal samkjensle utan ein einaste muslim. Vi har stabilt politisk regime i muslimske Senegal, og vi har det i kristne land. Stordelen av landa har gått gjennom periodar med sivilt styre, vekslande med militærkupp, men det er umulig å sjå at det samvarierer med religion. Med andre ord: Det er altså ikkje noen systematisk sammenheng mellom kva religion landet har og politisk stabilitet og utvikling, ein sammenheng i noen tilfelle, men ikkje ein årsak. 

Asia har større sosial og økonomisk variasjon, så det er ikkje like lett å konkludere der, men bildet ser ut til å vere det samme: Indonesia, verdas største muslimske land, er nå eit fredelig demokrati (før under eit sekulært diktatur), Vietnam og Kambosja er ikkje-muslimske, og har vore rive av krig. Pakistan har sterke konfliktar knytta til religion, mens India - verdas fjerde største muslimske land, det er fleire muslimar i India enn i noe arabisk land - har det i liten grad, og iallfall ikkje drive av muslimane i landet. Så igjen, religion kan ikkje i seg vere årsaken til at noen land har konfliktar og andre ikkje. Men, naturligvis kan tolkinga av religionen drive konfliktar (det leier da til spørsmålet: kvifor har akkurat desse valt akkurat den tolkinga? Men det er eit anna og meir spissa spørsmål).

Nasjonalkjensle og religiøs tekst

Tjønn, for å komme tilbake til hans kommentar, peiker på to faktorar som kan begrunne den sammenhengen han meiner å sjå. Det eine er manglande nasjonsdanning, fordi muslimar har sterkare tilknytting til det muslimske fellesskapet, ummaen enn til nasjonen. Det andre er at islam, ulikt kristendom, legitimerer valdsbruk i si heilage tekst, og særlig da dei såkalla "sverdversa" (K9:5). 

Kva gjeld manglande nasjonsdanning, så virkar det openbart i Syria, Irak og Libya. Men det er interessant, for ein generasjon sidan var det mange som såg nasjonalismen som den drivande krafta for konfliktar i verda, altså det motsatte. (I P2 i dag nemnde Tjønn Ukraina som døme - men i Russland er det jo nettopp russisk nasjonalisme som driv konflikten). Uansett, her blir også bildet annleis om ein ser på laboratoriet Afrika, for heile Afrika vart jo til ved "strekar kolonimaktene tegna opp på kartet". Likevel ser vi faktisk aukande nasjonal identitet i dei fleste afrikanske land, ghanesarar og nigerianarar er meir og meir bevisste på at dei er akkurat det. 

Vi ser eigentlig det samme også i Midtausten, det eg iallfall vil kalle "patriotisme" for sitt land. Lettast er det kanskje sjå i Libanon, som vart kunstig delt frå Syria i 1920. Syrisk (altså pan-syrisk) nasjonalisme var lenge ein faktor i libanesisk politikk, ein patriotisme for Syria og avvising av libanesisk separatisme. Det er nå nesten heilt borte, kanskje frå rundt borgarkrigen i 1975, og dei syriske soldatane som okkuperte Libanon etter krigen vart heilt klart sett på som fremmende av stort sett alle libanesarar (sjøl om noen parti støtta seg politisk på storebror i Damaskus). Ein libanesisk nasjon er oppstått. 

         Eit vel så godt døme er islamistiske Hamas: Heilt fram til 1987 fokuserte det palestinske Muslimske brorskapet nettopp på ummaen, og avviste både militans og kampen for palestinsk sjølstende: Deira mål var å reise alle muslimar til rett religiøs praksis, ikkje kjempe mot Israel spesielt. Men under intifadaen i 1987 måtte dei, under press frå "gata", skifte linje, oppretta Hamas og endra seg til ei palestinsk nasjonalistisk rørsle i islamistisk drakt, mens ummaen vart satt på vent. Militans vart altså knytta til vendinga bort frå ummaen som ramme over til den palestinske nasjonen. Syrarar idag, uansett kven dei krigar mot og for, trur nok ikkje noe på at dei er det samme som irakarar - dei er inntrengarar. Egypt flommar i dag over av nasjonalisme og avvising av palestinarar, syrarar og andre flyktingar, for ikkje å snakke om dei vulgære "arabarane" frå Gulfen. Den globale ummaen er i beste fall eit fjernt ideal ("vi er alle i samme båt"), ikkje noe politisk prosjekt for den jamne muslim.

Når det gjeld Koranen, så er det ein velkjent debatt, der vi plar kalle denne tenkinga for "essensialisme", i dette tilfellet tanken om at ein tekst eller eit historisk føredømme må føre til at dei som reknar seg til religionen oppfører seg slik og slik. Dei fleste som studerer religion i historisk sammenheng vil nok sjå at det er tolkingane, ikkje teksten som er det viktige. Jihadistane seier "les Koranens ord!" Men det kan også dei som tolkar motsatt gjere, "les det og det verset som seier det motsette". Det blir opp til dei truande, enten kva vers dei sjøl meiner dei vil følge - eller kanskje viktigare - kva autoritet er det dei vil følge, altså kven meiner dei representerer den "riktige" islam (for dei). Og valget av autoritetar er openbart eit resultat av historiske og samfunnsmessige sammenhengar, som vi må studere og vurdere. Å lese Koranen med sine eigne briller og tru ein dermed har funne årsaken til kvifor politiske hendingar oppstår i samtid og framtid, ligg vel litt fjernt frå det vi kan kalle historisk metode. 

Syria: Ny krig, nye problem

Mye som skjedde i går, noe uventa og noe som kanskje kastar lengre skygger. USA starta bombinga av Syria mye raskare enn forventa, og dei bomba tildels andre plassar og andre grupper enn venta. Begge delar er forståelig, men det er ikkje sikkert det gjer oppgåva lettare.

Dette har hendt:
Tysdag utvida altså USA sine bombeangrep til også å omfatte Syria, slik dei hadde annonsert dei ville gjere. Men det var uventa at desse ikkje var fokusert berre på IS og deira "hovudkvarter" i Raqqa, nord-aust i Syria. Rundt halvdelen av dei amerikanske bombene vart sluppe i eit heilt anna område, vest for Aleppo i nord-vest, og skal ifølge amerikanarane ha hatt ei anna, til nå ukjent, gruppe kalla "Khurasan" som mål. Det ser også ut som om Nusra-frontens områder vart truffe, og dei har i dag meldt at ein av leiarane deira, al-Turki, vart drept i dei amerikanske angrepa.

Alle desse er jihadistiske grupper involvert i terror, og om det er som amerikanarane seier at Khurasan-gruppa hadde ferdige planar om angrep mot amerikanske eller europeiske mål, så er det ingen grunn til å bli overraska over at amerikanarane nytta høvet til å slå til mot den trusselen. Ikkje desto mindre kan det vere med å gjere hovudoppgåva, å bekjempe IS og trusselen deira, vanskeligare. Vi bør derfor sjå tysdagens angrep som to ulike operasjonar, den mot Aleppo-regionen og "Khurasan" / al-Nusra på den eine sida, og den mot Raqqa-området og IS på den andre.

Den nye trusselen, "Khurasan"
Vi veit ikkje så mye meir enn det amerikanarane sjøl har opplyst om denne til nå ukjente gruppa. Men går vi ut frå det dei seier, så er det altså nok ein avleggar av al-Qa'ida. Det er litt uklart om dei har brutt med den "offisielle" Qa'ida-greina i Syria, Nusra-fronten, eller om det berre er ei arbeidsdeling mellom dei - det siste virkar mest trulig, og det er også uklart om Khurasan har eigne basar eller om det var Nusra sine som vart bomba tysdag, men Nusra vart iallfall også ramma.

Uansett, Khursan har altså ikkje noe med IS å gjere, etter at IS / ISIS braut med al-Qa'ida i fjor og starta den ekspansjonen vi har nå sett. Mens både IS og Nusra-fronten har fokusert på den "nære kampen", å slåss mot lokale fiendar og/eller bygge ein "stat" der, så skal denne Khurasan-gruppa - som vi ikkje veit korkje kor stor den er - ha fortsatt med det "gamle" Qa'idas fokus på den "fjerne kampen", mot USA og Vesten, altså terror i våre verdsdelar. Derfor oppfattar USA dei som meir farlige for seg enn den langt meir slagkraftige IS, som held seg i Irak og Syria.

Det er vel og bra, og altså lett forståelig for oss som bur i Vesten. Problemet er korleis dette ter seg i det syriske perspektivet. For her er det stor forskjell på IS og dei andre jihadistane: Mens IS legg under seg og slåss mot dei andre opprørsgruppene like mye som mot Assad, så rettar Nusra-fronten våpna sine berre mot Assad, og unngår kamp mot dei andre opprørane, til tider kan dei tilmed samarbeide. Nusra blir derfor i stor grad respektert som ein del av kampen, mens IS blir oppfatta som bitter fiende av dei andre opprørsgruppene.

Når USA derfor har fokuset sitt mot IS og ikkje Assad, og så utvider dette til anti-Assad-rørsla Nusra, så blir det oppfatta av mange i Syria som at USA berre slåss for seg sjøl, ikkje for deira sak. I tre år, og med 170.000 drepte syrarar, så har USA og dei andre i Vesten nekta å blande seg inn i kampen, fordi det var så komplisert. Nå, som USA sjøl kan vere trua, da er det ikkje så vanskelig lenger.

Derfor er skepsisen mellom syriske opprørarar større når dei ser korleis USA gjennomfører dette, sjøl om det jo er dette, større vestlig og amerikansk engasjement i Syria, dei heile tida har bedt om.

Fronten mot IS: Vi veit kven vi bombar mot, men kven bombar vi for?
Dette kan vi også sjå reflektert i kven som deltar. Reellt sett er jo dette eit amerikansk foretak, det er dei som stiller med slagkrafta, og spesielt på syrisk side, der europearane er meir tilbakeholdne. Men det har vore viktig for USA å snakke om ein "brei koalisjon" med andre arabiske land, rett nok ikkje akkurat noen demokratiske paragon; Saudi-Arabia, Emirata, Qatar - men man tager hva man haver. Diplomatisk kan ein bruke det. Men desse var berre med på angrepa i nord-aust, mot IS og Raqqa. Dei deltok ikkje i angrepa i nord-vest, mot Nusra, dette var ein rein amerikansk operasjon, ut frå amerikanske sikkerheitsbehov. Her ser vi alt at koalisjonen har noen spenningar. Mission creep er alt i fullt sving, måla utvidas og omformuleras frå dag til dag, og kor lenge heng dei lokale allierte på?

Men som mange har påpeikt, sett nå at USA klarer å bombe IS frå kartet i Raqqa-området - kva så? Noen må jo da ta over området. Men kven? Det er jo ingen bakkestyrkar som står på USAs side, iallfall ikkje her - dei nærmaste måtte vere den Frie Syriske Hæren, som Obama tidligare håna, og som altså er kanskje den svakaste av opprørsgruppene og knapt eksisterer i følge noen observatørar. Men dei er uansett langt borte, i Idlib og andre områder i nord-vest. Dei einaste som kan nå fram og dra nytte på bakken av USAs bomber, det er regjeringsstyrkane, altså Assad. USA nektar for å samarbeide med Assad, men dei har iallfall informert syriske styresmakter om at bombeflya er på veg - men så slengt på røret for å unngå å høre at Assad-folka svarar "OK".

Kva gjeld Assad-styret, så er det nesten blitt oversett at Israel samme dag skaut ned eit syrisk fly som hadde forvilla seg, openbart ved feilnavigering, over grensa på Golan. Det er første gong på tredve år, men viser iallfall at Israel ikkje har lyst på nokon oppmjukning overfor Assad, uansett kva USA kan bli tvungen til.

Det som var den største opprørsalliansen utanom Nusra/IS, er dei som vart kalla den "Islamske Fronten", som har hatt backing frå Saudi og Qatar (visstnok frå begge to, men da trulig til ulike grupper innan alliansen). Dei blir kalla salafistar, altså konservative islamistar, og vil ikkje vite av samarbeid med USA og Vesten, men er altså også bitre fiendar av IS. Det er likevel også ei ganske amorf gruppe, og vi veit heller ikkje kor sterke dei er idag, og kva deira agenda og målsetting nå er, utover å bekjempe Assad. Det er ikkje sikkert dette vil vise seg å vere grupper som er så behagelige å ha på si side, men det kan altså vere at ein ikkje har så mange val, når ein ("den store koalisjonen") nå først har vada inn i denne syriske labyrinten.

Ein seks-punktsplan mot IS

Både norske og andre politikarar er i villreide om kva dei skal gjere mot IS. Krig, ikkje krig; norsk bidrag, ikkje norsk bidrag? Vi forskarar er vage og seier at det er komplisert og ein må passe seg - som er rett. Men, i ånda om å vere til nytte og gi klare svar: Her er eit forslag i seks punkt for å bekjempe IS:


1. IS må bekjempas militært, men det kan ikkje vere USA som tar den kampen. Heller ikkje andre arabiske land som Saudi-Arabia eller Egypt, det må vere irakiske styrkar. Det kan ikkje vere ”dei fremmende som vil påtvinge oss sitt styre”.


2. Det irakiske militæret i dag er for svakt, og dei er uakseptable i nord fordi dei eigentlig er ei samling shi’a-militsar i statlig uniform. Kurdiske peshmerga er naturlige i forsvar av dei kurdisk-befolka områda, men det må heller ikkje bli ein krig mellom kurdarar mot sunni-arabarar i dei sunni-arabiske områda. Sidan vi ikkje har noe ikkje-sekterisk militære i Irak i dag, må ein derfor satse på sunniske militære krefter. Og berre ei slik kraft er synlig nå: dei sunniske stammane i nord og nord-vest (herunder rekna andre sunniske grupper, dei fleste også knytt til stammar på ein eller annan måte).


3. Desse stammane må derfor settas i stand til å ta kampen mot IS, politisk og militært. Dei må gjerne få militær støtte, også frå vestlig luftvåpen, så lenge denne er ”lett på labben”, altså tilstrekkelig til å svekke IS, men ikkje stor nok til å gi inntrykk av ein ”utanlandsk invasjon”. IS ser overmektige ut i dag, mye fordi dei ikkje har møtt noen sterk profesjonell motstand. Dei fann avanserte våpen i Mosul, men har også brukt av dei, og har trulig ikkje evne til å erstatte dei etter tap i kamp.

Trulig skal det derfor ikkje så enormt sterk eldkraft til for å snu det inntrykket - ein treng ikkje heile USAs militærmakt. Det ville også betre inntrykket om det var eit anna land enn USA, kanskje eit ikkje-vestlig land, som tok dette ansvaret frå lufta, men det må vere kreftene på bakken, stammane, som tydelig står i spissen mens dei utanlandske støttar dei. Den avgjerande kampen må uansett føras på bakken, og ein må bygge ein strategi som fungerer utan at utanlandske bakkestyrkar seinare må settas inn for å "berge stumpane".


4. For å få det til, og for å kunne mobilisere vanlige sunniar mot IS, må det på plass ei politisk løysing dei kan tru på. Det må ikkje skapas det inntrykket mellom sunniar at utlendingane kjem for å påtvinge sunniane det shi’a-dominerte regimet som dei gjer opprør mot. For det må det til meir enn denne nye samlingsregjeringa av oppbrukte politikarar. Det må vere eit løfte som sunniane kan tru på, at dei - som varig minoritet - vil kunne ha styring over sin kvardag. Ideen om eit samla, ikkje-sekterisk Irak bør ein ikkje gi slepp på, eit oppdelt Irak er eit svakt land, men såra etter shi’a/sunni-konflikten på 2000-tallet sit trulig for djupt til at sunniane vil ha tru på felles-irakiske løysingar. Bagdad er fortsatt ein delt by, der sunniar og shi’iar knapt kan trygt bevege seg i den ”andres” bydelar. Derfor er nok ei eller annan form for autonomi for dei sunniske områda i nord og nordvest det einaste som kan få dei sunniske stammeleiarane til å slutte opp om ein kamp mot IS. Dei må få eit løfte om dette som er så solid at dei fester tillit til det.


5. USA må kunne snakke med Iran. Utspillet for ei slik politisk løysing ligg altså i Bagdad, og der har Iran stor, kanskje avgjerande innverknad. USA og Iran treng ikkje bli allierte, men dei må vere på talefot og trekke i samme retning i Bagdad. USA må overhøre protestane frå Israel og kunne handtere sin eigen kongress, og dei iranske leiarane må forstå at dei ikkje kan bruke IS-trusselen til å presse USA til å godta Assad-regimet i Syria. Også Saudi-Arabia, Tyrkia og Qatar må velge: er det viktigast for dei å halde fram krangelen med Iran, eller er det viktigast nå å bekjempe IS, og dermed smile pent til Iran så lenge det varar?


6. Irak må tvinge IS ut av Irak og tilbake til Syria, og så stenge grensa. Å bekjempe IS i Syria er ei heilt anna skål, og der har eg ikkje noen grei sekspunkts-plan (ennå. Det vil gå på å svekke IS der og styrke mulige motkrefter, kven nå det kunne vere i det landet). Denne kampanjen her kan derfor ikkje ha som mål å knuse IS totalt, men å svekke dei ved i det minste få dei ut av Irak. Det ville i seg sjøl vere eit stort framskritt, og om Irak da står meir samla og stabilt etter ein felles irakisk kamp mot IS, ville det vere ennå meir positivt. Så står ein betre rusta til å ta neste steg, i Syria deretter.

Dette er ein plan. Den er mulig, mange av elementa er på plass. Fleire sunniske stammar kjemper alt mot IS, men utan å akseptere Bagdad-regimet (og kjemper dermed kvar for seg), fleire oppdagar og reagerer mot IS sitt hardstyre. Bagdad-regjeringa vil nok protestere mot autonomi, men fleire der ser at dette nok må til, og dei har jo uansett ikkje kontroll i nord nå (og ein del shi’aer ser heller ikkje noen grunn til å bry seg med dei oppe i nord). Dei viktigaste problema er nok i punkt 5, det internasjonale: Dersom USA og dei utanlandske tar førarrolla, kan dei store regionale motsetningane komme i vegen for det samarbeidet som må til for å bekjempe IS. Og storstilt retorikk om å ”knuse IS overalt der dei er” må ikkje komme i vegen for meir realistiske delmål, om denne utviklinga skal gå rett.

Norge? Det er ingen forskjell på Norge og andre vestlige land her. Men Norge blir berre involvert dersom dette blir ein stor internasjonal operasjon, og om det blir eit slik stort internasjonalt oppbud, vil det bli det dominerande, og inntrykket skapas lokalt om at Vesten igjen skal påtvinge si løysing. Derfor bør vestlig deltaking ikkje vere større enn det som akkurat skal til for å svekke IS nok til at dei lokale kreftene får overtaket. Så derfor bør Norge, som andre i den store internasjonale koalisjonen, halde seg tilbake. Vi kan gi støtte, men frå ein beskjeden og tilbaketrukken plass, og utan norske soldatar.

Libya: Mot todeling?

I skyggen av dramatikken lenger aust, har det også vore uro og ting som skjer i Libya dei siste vekene, og spesielt nå i og før helga har det komme til ei krise. Det har lenge vore snakk om at "Libya kan bli delt opp i to", eg har prøvd å si at det er litt meir innvikla enn som så, men det som har skjedd nå dei siste dagane gjer at vi kanskje bør sjå nærare på det spørsmålet.

Nasjonale konfliktliner, konflikt i vest og konflikt i aust
Til nå har eg, når eg skal prøve å forklare konfliktane, ganske forenkla sagt dei går langs tre ulike konfliktaksar:

Staten og militsane
For det første har vi forskjellen mellom sentralstaten og militsane. Krigen i 2011 etterlot seg eit tomrom, både politisk og kva gjeld statlige institusjonar, sidan begge var så knytta til Qadhafis person som var borte. Det nye statsapparatet måtte langt på veg skapas frå grunnen, og det var naturligvis heller ikkje parti eller politiske retningar, sjøl om noen ansatsar til parti fantes (mellom dei Det muslimske brorskapet, som hadde overvintra hos meiningsfellar i Egypt).
       Dette var fokusert i ein vald Generalkongress, som var dels sammensatt av "parti-grupper", men mest av enkeltpersonar utan partitilknytting. Forenkla delte ein dei opp i noen knytta til Brorskapet, og ein motpol som fekk merkelappen "liberal" - dei to var omlag like sterke, og kongressen degenrerte meir og meir til ein person- og klikk-krangel mellom dei to, der ingen fekk endelig overtak.

Denne begynnande sentralstaten hadde liten autoritet rundt om i landet, her var det militsane som rådde. Desse var, sa eg, ikkje eigentlig i opprør mot staten - det var feil å kalle dei opprørssoldatar, dei fleste av dei hadde gode kontaktar i ein eller fleire av klikkane i Tripoli, og mange av dei (også slike som kriga mot kvarandre) hadde fått formell status av å vere "del av den libyiske hæren" eller politiet, men tok altså ikkje imot ordre frå noen i staten, berre frå sine eigne leiarar. Dei oppfatta berre sentralstaten i Tripoli, med sin generalkongress og departement, som irrelevant. Kvar milits kjempa for sine eigne lokale interesser. Lenge var det berre mindre knuffing og noen trefningar, men frå i sommar utvikla kampane mellom dei største av dei seg til noe langt alvorligare. Men her skilte vest-Libya (Tripolitania) og aust-Libya (Cyrenaica) seg frå kvarandre. Det var ikkje samme konflikten i aust og vest, og heller ikkje samme type, slik ein del medier forenkla det til.

Vest: Kampen om Tripoli
Den mest folkerike delen av landet heiter "Tripolitania", for der ligg hovudstaden Tripoli. Den var  i krigen under Qadhafis kontroll, og derfor var det ingen stor motstandsmilits der (men fleire små). Tripoli vart derfor ein premie som dei to største regionale militsane i Tripolitania, dei frå den store kystbyen Misurata aust for hovudstaden, og dei frå den mindre byen Zintan oppe i Jabal Nafusa-fjella lenger sør kjempa om. Dei kontrollerte kvar sin del av Tripoli. I sommar kom dei i hard kamp om flyplassen sør for byen, som var halden av Zintan-gruppa.

Denne konflikten var i sin grunn ein rein regional kamp mellom to byar. Under krigen hadde ikkje noen av dei hatt noen spesiell ideologi, korkje religiøs eller på annan måte, anna enn at begge meinte dei hadde lidd mest for frigjeringa og fortente belønning for det, spesielt var Misurata klar på at, med Tripoli ute av spill, så var dei Libyas verkelige krumtapp (slik ambisjonar har også Misurata tidligare hatt). Men dei skaffa seg altså kvar sine allierte i det politiske livet, og Misurata oppnådde kontakt med noen knytta til Brorskapet, mens Zintan hadde allierte i den "liberale" fløyen.

Aust: Islam i sentrum
Annleis var det i aust. Her var det også ein maktkamp, men den var mye klarare prega av religiøs politikk. Cyrenaica hadde bedre bakgrunn for religiøs mobililsering, her hadde islamistiske geriljagrupper halde til i 1990-åra, og spesielt i byen Derna heilt i aust hadde konservative salafistar tidlig tatt kontroll og har det fortsatt, med eit klart religøst styre. Storbyen Benghazi er derimot langt meir sammensatt, slik Tripoli er det. Etter krigen dukka ennå meir radikale islamistgrupper oppe, mange ulike, men Ansar al-Sharia er den mest kjente, ikkje minst etter at dei vart knytta til drapet på den amerikanske ambassadøren i 2012 (fleire grupper var visstnok også involvert). Dei vart deretter kjeppjaga frå byen av befolkinga, som i stor grad var takksam til USA for hjelpa mot Qadhafi, og løyste seg opp, men kom seinare sterkt tilbake og vart til ein viktig milits i dette området.

Mot dei dukka det opp ein tidligare general, Khalifa Heftar, som ville "reinske ut islamismen" frå Libya, etter mønster av (og med sterk sympati hos) den nye egyptiske leiaren al-Sisi. Han samla derfor ein "hær" mot Ansar al-Sharia, men også mot Brorskapet, som han skulda for å stå i ledtog med Ansar (slik Sisi også påstår at det egyptiske Brorskapet "eigentlig" er jihadistisk). Heftars forhold til sentralregjeringa var ganske uklar. Fleire frå den gamle hæren slutta seg til han, også dei som var lojale til den nye regjeringa, og han hadde klart sympati hos noen. Men det var ingen offisiell backing eller band mellom hans hær og regjeringa, og det at han heilt klart også kjempa for Cyrenaicas særinteresser  og ville tvinge fram ei føderal løysing eller kanskje sjølstende for Aust-Libya, var sterkt i strid med gjeldande syn i Tripoli. Heftars hær var derfor også ein sjølstyrt milits som dei andre - men hos han, som hos Ansar, så var det altså rolla til islam og islamisme som var det sentrale. Nå påstod Zintan-militsen i vest at dei "støtta" Heftar og hadde kontakt med han, men reell samordning virka det ikkje som det var. Derfor var forklaringsmåten at striden i vest var om regional maktbalanse innan Tripolitania, den i aust var om religion og islamisme, med sjølstyre for Aust-Libya som bakteppe.

Blir kartet nyteikna?
Men så har det skjedd ting som tyder på at denne tredelinga ikkje held lenger som forklaring. Iallfall er det tegn som tyder på at troll kan gå i ord. Men det er fortsatt ganske kaotisk, så enn så lenge får vi kalle det ein stemningsrapport.

Frå eitt til to makteslause sentralstyrer
Det første er nyvalet til folkeforsamlinga i juni. Generalkongressen hadde  ikkje klart å skaffe på beina ei ny grunnlov, men det var likevel på tide med nye val. Men sidan namnet deira var blitt forbunde med maktesløyse og krangel, vart namet endra til "deputerforsamlinga", og partilistene vart avskaffa, nå var det berre "partilause" enkeltpersonar som skulle veljas. Resultatet vart, så langt ein kunne telle opp, at Brorskapets fløy vart noe svekka mot dei liberale, sjøl om dette vart aldri heilt avklart.

For forsamlinga har aldri møttes samla i plenum. På grunn av kampane ved flyplassen, vedtok dei ikkje å møtas i Tripoli, men i Cyrenaica. Men der var det også kampar i Benghazi. I staden skulle dei møtas i byen Tobruk heilt mot grensa til Egypt, ein by som er kontrollert av Heftars styrkar. Vel tre firedelar av forsamlinga reiste dit. Men ein del av medlemmene, særlig dei som sympatiserte med Brorskapet, nekta, sidan lova seier at forsamlinga skal møtas i Tripoli. Dei kalte derfor sammen restane av den gamle Generalkongressen, den som skulle ha blitt erstatta, og erklærte at dei fortsatt er den legale folkeforsamlinga i Libya. Slik er altså Libya nå blitt delt i to, med to parlament som begge gjer krav på å vere det lovlige statsstyret i Libya, eitt i vest og eitt i aust. Det i Tobruk har støtte av å vere sist vald, men det som måtte vere av statsadministrasjon er jo fortsatt i Tripoli. Det er også uklart i kva grad forsamlinga i Tobruk nå har stilt seg under Heftars beskyttelse, og utgjer ein "mot-stat" sammen med hans styrkar - og kva betydning det har for ambisjonen om lausriving av Cyrenaica, som omlag alle, også "liberale", i Tripolitania er sterkt i mot.

Den regionale kampen blir religiøs
Samtidig ser det ut til at milits-kampane i vest også har fått ein klarare religiøs karakter. Også her er det ganske forvirrande, og uklart kor mye som er propaganda: I dag er det klart ein fordel å kunne stemple motstandaren som "islamist" og "terrorist", spesielt om ein vil ha sympati hos Egypt. Der er dei spesielt opptatt av å stemple Brorskapet som jihadistisk og i ledtok med Qa'ida, IS, Ansar, ting vi veit ikkje stemmer i Egypt og vi ikkje kan sjå andre stader heller. Også i Libya har leiaren av Ansar gjentatt den vanlige remsa om at dei som prøver demokratiets veg og stiller opp til val, altså les Brorskapet, er fråfalne og fiendar.
        Men samtidig så har leiarar i Misurata-militsen sagt at Ansar al-Sharia er OK, gode soldatar og vi vil gjerne samarbeide med dei, og militsleiarar med påståtte band til Brorskapet har vore i Benghazi og kan ha hatt kontakt med Ansar, som nå ser ut til å vokse seg ganske mektig og kontrollerer ein stor del, kanskje det meste, av Benghazi. Brorskapet sjøl seier at dei ikkje støtter noen av militsane (berre Generalforsamlinga), men det er altså ennå ikkje klart korleis skillelinene går her: Om Brorskapet i Libya faktisk prøver å nærme seg jihadistane (noe som vil vere overraskande, i lys av retorikken derfrå), om Misurata-militsen flyter ideologisk og forlater ein vag sympati for Brorskapet til fordel for dei meir slagkraftige jihadistane, eller om dette berre er lause uttaler som ikkje har noen realitet "på bakken". Kanskje vi vil få bedre forståing for dette om noen dagar, ettersom utviklinga held fram.

Akkurat nå er altså stoda slik at Misurata-militsen har klart å kaste Zintan-gruppa ut av flyplassen og vann dette slaget. Dét kan endre seg militært, Zintan-gruppa har vel ikkje tenkt å gå noen stad.
       Men om det er slik at det blir ei eller annan slags samling i Tripoli på noe slags islamistisk basis mellom Generalkongressen og ein Misurata-milits som får militært overtak i byen, mens den liberale staten styrer frå aust, da er Libya snudd på hodet. For om det har vore noen grobotn for islamistisk styre i Libya (som kan diskuteras), så er det i Cyrenaica - der den "liberale staten" sit i ei lita lomme i Tobruk med sterke islamistar mellom seg og resten av landet - mens Tripoli og Tripolitania har vore bastionen for sekulært styre. Kva skjer vidare? Følg med.

Irak: IS, sunniar og vestlig inngrep

Vestlige styrkar er igjen i aksjon i Irak, for i følge David Cameron å bekjempe ein avskyelig ideologi. Reint bortsett frå at ein ikkje kan bombe ein ideologi, berre dei som står for den, er nok likevel denne aksjonen langt mindre kontroversiell enn sist gong USA og England gjekk inn i Irak i 2003. Ulikt den gong er det ein akutt situasjon, forferdelige scener og fortellingar som kjem frå området, og om det er mulig for oss å hjelpe til med å stanse forfølginga og massakrane så vil dei fleste sjå det som både rett og nødvendig.

Spørsmålet er da berre om det er mulig, eller rettare, kva som er mulig å gjere med militære middel. Dei fleste politikarar som uttalar seg, og spesielt små land som Norge, understrekar i slike høve at "konflikten kan ikkje løysas med militære middel, berre med politiske" (evt. diplomatiske, men det er lite grunnlag for diplomati med IS). Men akkurat kva slags politiske middel som skal nyttas, eller konkrete initiativ for å bruke dei, er det gjerne vanskeligare å få auge på. Dette opnar for spørsmålet om kva som er grensa mellom muligheitene til "militære middel" og "politiske middel" i konfliktar som den vi nå ser.

Arven frå Sykes-Picot
Ei anna problemstilling som reiser seg mellom dei som snakkar om Midtausten nå, er at "grensene i Midtausten fell" og at "arven frå Sykes-Picot-avtalen i 1916" (som trakk opp desse grensene) er borte. Det gler jo ein historikarar at namnet på denne avtalen nå blir gjentatt så mange gonger, så hugsar kanskje studentane den bedre til neste eksamen. Men (reint bortsett frå at grensene ikkje heilt følger Sykes/Picot sine kart, det skjedde ein del mellom 1916 og grensene vart fastlagt ca. 1920-22), så har vi tidligare her avvist dette og sagt at "grenslinene ligg nok trygt". Spørsmålet er såleis om vi her var for konservative, om det er slik at IS faktisk kan danne sin eigen sunniske stat på tvers av den gamle grensa mellom Syria og Irak, ein stat som vi kanskje da kunne kalle "Mesopotamia", sidan den i hovudsak følger dei to elvene Tigris og Eufrat gjennom dei to landa.

Kva er grunnlaget for IS? 
Svara på dei to spørsmåla heng sammen, og knytter seg til det empiriske (fakta-baserte) spørsmålet: Kva er grunnlaget for IS i dag? Vi har to mulige svar eller hypotesar på dette. Det eine er det bildet som vi har fått i presse og kommentarar så langt: At IS er ein ekstrem og fanatisk organisasjon bygd på ein sterk salafistisk ideologi, med eit stort og vesentlig innslag av utanlandske jihadistar, og at styrken deira kjem frå pengar vunne ved kriminalitet og utanlandsk støtte, og frå avanserte våpen dei fann då dei erobra Mosul. Alså at IS er ei rørsle utanfrå i dei områda dei held, ein ekstern og globalt innretta organisasjon som like gjerne kunne flytte området sitt til eit anna land.
        Den andre hypotesen er at IS er uttrykk for eit lokalt sunni-opprør, at dei spring ut av dei sunniane som før dominerte Irak, men som etter invasjonen i 2003 vart satt til sides av det stadig meir sekteriske shia-styret i Bagdad og følte seg spesielt undertrykt av dei shi'iske soldatane og styresmaktene som vart sendt nordover til sunni-områda. Altså at dette er eit internt opprør knytta til særlige forutsetningar og historia til Irak i det siste tiåret, ikkje noe som kunne gjenoppstå på samme måten andre stadar.

Desse to hypotesane ekskluderer ikkje kvarandre, det kan vere begge delar, og det er ganske klart at det er begge delar, på ein eller annan måte. Ideologien og praksisen til IS i områda deira er krystallklar og vist både av deira propaganda og av rapportane derfrå: Dei er ekstreme, og dei er eksterne: Det er ikkje som Taliban, som i stor grad bygde på gammal stammemoral, IS bryter med lokale religiøse og kulturelle skikkar til fordel for sin eigen ideologi, ikkje minst når dei har rive moskear og minnesmerke som folk i området har hatt høg vørdnad for, men som ikkje stemmer med IS sin skriftlige dogmatikk. Dét er ikkje noko lokalt sunniopprør, det er eksterne idear satt ut i brutal praksis, brutal også overfor sunniar.

Det fører til dei forferdelige historiane vi hører, men på lengre sikt er det likevel mindre farlig. For ei slik reint ekstern rørsle vil ikkje kunne overleve på lang sikt. IS sin "stat", om den berre er basert på tilreisande ekstremistar, kan aldri bli noen etablert stat eller skiple dei eksisterande grensene i området. Ein stat må ha slike ting som ein styringsstruktur, ein økonomi, eit folk. Dei to første kan nok IS-kalifatet stille på beina, men dei treng også det tredje, eit befolkingsgrunnlag. Eit fremmedstyre kan undertrykke eit fjernt folk (kolonimakt, naboland, minoritetar), men vi har aldri sett noe fremmedstyre som ikkje har hatt basis i eit heimland noen stad, reine "fremmedlegionærar" på eiga hand. Nazistane hadde Tyskland, kommunistane Russland. Utan noen slik basis vil dei kunne forbli ein milits, ein gerilja eller opprørsgruppe, men som "stat" vil dei ikkje vare lenger enn våpna held.

Men den raske framgangen til IS viser at dei må ha ein breiare basis, det antatte talet på 10-15 000 krigarar er for lite for å ta og halde dette langstrakte området dei styrar. Derfor har dei ein lokal støtte av noe slag, av noen som kjem i tillegg til desse ti tusen "eigentlige" jihadistane. Spørsmålet er kva slag. Og det veit vi ennå lite om, sidan historiane om brutal framferd overskygger korleis folket lokalt, sunniane i nord-Irak, faktisk ser på dei.

IS og sunniane i Irak
Vi kan teoretisk forstå dette paradokset på to måtar: Anten kan vi, som det er blitt rapportert tidligare og vi også har skrive her, sjå på dette som ein taktisk allianse mellom to (eller fleire) grupper: På den eine sida IS, med propaganda, pengar, våpen og dedikerte krigarar. På den andre lokale sunni-krefter som ikkje deler IS sin ideologi, men kjemper ved sida av dei mot Bagdad-styret. Vi har nemnt noen av dei: "sufi-soldatane" i Naqshbandi-hæren, gamle sekulære Ba'th-tilhengarar, lokale stammer. Igjen er dette eit "positivt" bilde, for i så fall bygger denne alliansen på ei tidsinnstilt bombe: IS sin agressive salafisme vil ikkje kunne gå lenge sammen med sufisme eller sekulær Ba'thisme: Før eller seinare må IS ta eit "oppgjer med dei vantru" i eigne rekker (på samme måte, om vi vil ta ein historisk parallell, at det var forutbestemt at Hitler måtte før eller seinare bryte den "naturstridige" pakta med Stalin og angripe Sovjet), og da vil det heile rakne.

Vi har faktisk sett slike tendensar: Harde kampar mellom lokale stammer og IS i Deir ez-Zor i Syria, også trefningar i Irak. Men vi har diverre også ein annan mulig hypotese: At IS klarer å vinne dei lokale sunniane over til sin ideologi, slik at vi får ei sammensmelting av det eksterne fanatiske IS og det eldre sekulære, sufi-orienterte eller stammebaserte sunni-opprøret. Ei slik ideologisering av eit stamme- eller regionalt opprør er desverre heller ikkje ukjent i historia (slik t.d. sammensmeltinga av wahhabisme og stammesamfunn i saudi-arabisk historie). Det vil heilt klart vere motkrefter mot ei slik utvikling, ikkje minst mellom tradisjonalistar i området, men ein langvarig konflikt der IS blir ståande som "forsvarar" av deira område og av "sunnismen" kan forsterke ei slik utvikling. Og i så fall kan det oppstå, det folkegrunnlaget som kan gjere dette til ein varig, om ikkje fullverdig stat så kanskje ein mini "de facto-stat" som Transnjester, Nagorno-Karabakh og Abkhazia (eller Kosovo for den del).

Dette veit vi ikkje nok om ennå, men det har stor betydning for kva slags militær respons som har sjanse om å lykkas. For ei ekstern rørsle som "IS som fremmedkrigarar" kan ein fjerne militært: Tapar dei kampen vil dei forsvinne, og ein kan bygge politisk på dei sunni-befolkinga som er att, om ein berre klarar å få Bagdad-styret til å fungere. Men om det er sunni-befolkinga i Irak som godtar IS som sine soldatar og kjemper med dei, så vil den befolkinga vere att etter at kampane er over, dei vil ikkje forsvinne. Da vil det bli ein fare for at fremmed innblanding igjen blir ein magnet for styrka motstand ("IS er kanskje ille, men ikkje så ille som dei som bombar oss"), og ein forverrar situasjonen politisk i staden for å gjere han bedre.

Det kan slik vere grunn til å vere ganske fokusert i det militære inngrepet: Å sørge for å lette den umiddelbare situasjonen for flyktningane som er sperra inne og dermed svekke IS sin militære kraft, kanskje sette kurdarane i stand til å motsette seg ein invasjon frå IS-styrkar, men ikkje korkje ha eller målbere noen intensjon om å "knuse" IS med militære middel, så lenge det er fare for at dei lokale sunniane vil bli, eller kjem til å kjenne seg til å vere, dei som vert ramma.

Yazidiane: kven er dei?

Ei av dei mest brukte overskriftene i media den siste veka, har vore "Who are the Yezidis?" Svara har vore ganske samstemte: Ei lite kjent religiøs gruppe av kurdarar i Irak, med element av både kristendom, islam, zoroastrianisme og folkereligion, av muslimar ofte kalt "djelvedyrkarar". Det er stort sett det vi får vite, nok grunna at dette er ei svært lukka gruppe som ikkje nett har vore aktive i å spreie kunnskapen om sin religion. Derfor er det også noe vanskelig å skille klart mellom fortellingar, rykter og faktisk kunnskap om denne religionen. Men vi kan prøve å dra fram noe av det vi veit om dei.

To hypotesar om opphav
Eit problem er at religionen deira bygde berre på muntlige overlevering fram til det siste hundreåret, først nå er deira heilage tekster blitt skriftfest. Derfor har vi ikkje klar kunnskap om opphavet deira. Men vi kan sjå to framstillingar: Det eine er at dei var ein eigen religion heilt frå før-islamsk og kanskje før-kristen tid, men som over tid har blitt noe påverka av desse to store religionane. Den andre er at det er ei opphavlig muslimsk gruppe som sprang ut av ein sufi-orden (sunnisk mystikk) trulig på 1100-talet, og som så under påverknad av kristendom og zoroiastriansme endra seg så langt at vi knapt kan sjå det islamske opphavet lenger. Trulig er det beste svaret ei blanding av dei to hypotesane. Problemet er at det får enorme konsekvensar for muslimars oppfatning, om dei oppstod før islam (og i form av ei "bok" eller "bodskap" frå Gud, likt jødar og kristne), eller om den oppstod etter islam, og som eit kjetteri frå den islamske læra. I det første tilfellet kan dei få samme aksepterte status som kristne og jødar, i det siste er dei fråfalne og har ingen plass i samfunnet. IS meiner openbart det siste, og handlar deretter.

Gud og engelen Malak Tawuse
I dag er dei iallfall klart å rekne som ein eigen religion, teologien ligg ikkje nærare islam enn den gjer zoroastrianisme eller kristendom, snarare tvert om. Det kan likne noe på gnostisisme, med to nivå i det guddommelige. Yazidiane har éin gud, Xodé (samme ordet som persisk Khod og europeisk God/Gud) som er ein god men fjern gud utan spesiell interesse for skaparverket og oss. Det blir tatt vare på av hans fem (eller sju) tenarar som blir kalla "englar", men som har status nær ein guddom og er dei som dei truande mest konkret tilber. Den fremste av dei blir kalla "Malak Tawuse" (i ulike stavemåtar), eller "påfugl-engelen". Kor mange andre slike erkeenglar som finnes og namna deira varierer, men Isa (Jesus) og Ezrail eller Cabrail (Gabriel) er ofte blant dei. Også Shaykh Hadi, som vi kjem tilbake til under.

Desse, og spesielt Malak Tawuse står i kontakt med vår verd, og kjem kvart tusenår for å gi oss guddommelige reglar. Jesus har også ein særlig plass, i at han skal ved endetida leia dei truande til frelsen. Isa/Jesus blir på kurdisk gjerne til Êzi, og han har også namnet Yazîd, som altså har gitt namnet til religionen. Kvifor er ikkje klart, sjøl seier dei at Êzid / Yezdan er eit namn på Gud, men det er tydelig også kopla til den historiske personen Yazid ibn Mu'awiya, den andre umayyade-kalifen (styrte 680-685 e.Kr.) som opptrer i yazidisk mytologi. Han har eit kanskje ufortent dårlig rykte, siden det var han som slo ned opprøret der Profetens barnebarn Husayn, shi'aenes store martyr, mista livet ved Kerbala. Yazid er derfor eit spesielt dårlig namn hos shia'ene, men tildels også mellom sunni-muslimar.

Det er likevel ikkje herfrå ryktet om "djevledyrking" kjem frå, det er ikkje Yazid som noen muslimar påstår er djevelen, men hovudengelen Malak Tawuse. Da Gud skapte Adam, samla han alle englane (og jinnane) og bad dei bøye seg og lyde Adam. Alle gjorde det, utan ein engel (jinn) som nekta og sa "eg er bedre enn han". Denne historia er felles i kristendom og islam: Det var Iblis som nekta, og han vart for sitt opprør mot Gud støytt ut og vart til Shaytan, Satan. Yazidiane har samme historia, med Malak Tawuse som den opprørske. Men hos dei bifalt Gud dette svaret: Det var ei prøve som han hadde gitt englane, og berre Malak Tawuse bestod prøva ved å svare nei. Gud satte han derfor til ansvar overfor menneska, i si godheit.

Denne koplinga mellom Malak Tawuse og Iblis sine historiar er det som gjer at muslimar påstår at yazidiane "eigentlig" tilber Satan. Det hjelper heller ikkje at Tawuse betyr "påfugl" og har denne fuglen som symbol, påfuglen er den verste av fuglar i islamsk mytologi, og den første skapninga som vart jaga frå Paradis.

Yazidisme, islam og sufisme
I ritualer og høgtider har yazidiane element både frå kristendom og islam; dei ber fem gonger for dagen, høgtidar påske (Ida Isa), Ramadan og Id, men ikkje på samme måte eller heilt til samme tid som muslimar eller kristne, og naturligvis den kurdiske og nærorientalske Nowruz. Yazidiane har også, som muslimar og jødar, sine særtrekk når det gjeld religiøse kles- og matreglar: Dei skal ikkje kle seg i blå klede, det er tillatt å drikke alkohol, men forbudt å ete salat (og blomkål etter noen kjelder), også kylling er frårådd. Som i andre religionar er det ingen eigentlig grunngiving for slike reglar anna enn at Gud / englane har innstifta dei.

Derimot er den muslimske påverknaden frå sufismen heilt tydelig når det gjeld organisering av religionen. Ein yazidi skal ha ein åndelig rettleiar kalla shaykh eller pir. Dei aktive kan bli ein faqir eller murid som skylder absolutt lydnad til sin pir. Piren leier dei på etappar i åndelig vekst, og dei truande gjer pilegrimsreiser, ziyaret, og lytter til resitasjon qawal. Alt dette, både namn og innhald er likt den islamske sufismen, og det er i det minste opplagt at yazidiane har lånt ideane om religiøs organisering frå sufi-ordnar i området.

Spørsmålet er altså om det er ein sterkare skyldnad. Og her har vi altså lite med skriftlige kjelder innanfrå, vi må gå til hos muslimske historikarar. Dei presenterer yazidiane som eit esoterisk avvik, ghulât, som oppstod på line andre slike retningar: druzarar, alawiyaer, og andre, omlag samtidig på 1000- og 1100-talet, men desse her altså innanfor sunnisk sufisme og ikkje shi'isme som dei andre. Slik blir det presentert i muslimsk historiografi:

Etter at abbasidane knuste umayyade-kalifatet i 750, var det fortsatt att grupper som forsvarte det gamle umayyade-styret. Dei trakk seg på 1000-talet tilbake til dei kurdiske områda, og meinte kalifen Yazid var den rette imam (herskaren), ein finn slike yazîdîs omtalt av reisande på 1000-talet. Hos dei etablerte shaykh Adî b. Musâfir (d. ca. 1075) ein sufi-orden, Adawiyya. Ved hans død delte denne seg i to, ein beheldt den sunniske teologien, den andre gjekk i meir og meir esoterisk retning og fjerna seg frå islamsk tenkning. Det var denne retninga den kjente teologen Ibn Taymiyya skal ha angripe i ei bok, Kitab al-radd 'ala al-Rafida wa'l-Yazidiyya: "Ei avvising av shi'ismen og yazidismen, motstandarane av det islamske samfunnet".(*) Dette er naturligvis svært aktuelt, sidan Ibn Taymiyya er insiprator for dagens jihadistar, IS og andre, og dei kallar nettopp shia'ene for dette gamle namnet "Rafida" [fornektarane]. Så her finn vi grunngiving god nok for å angripe nettopp desse to gruppene. Namnet og koplinga til kjetteri er dermed klart iallfall frå 1300-talet, sjøl om Ibn Taymiyya ikkje seier mye om eller virkar godt informert om den faktiske trua til gruppa på denne tida.

Over tid utvikla så denne avgreininga av Adawiyya-ordenen seg meir og meir til å bli den yazidismen som vi kjenner i vår tid, utan at vi klarar å følge den i detalj, dei muslimske kjeldene fokuserer mest på dei ulike konfliktane mellom yazidiar og muslimske herskarar eller andre grupper. For det virkar heilt gjennomgåande at historia til yazidismen er ei historie om kontinuerlig konflikt og undertrykking. Dette gjeld rett nok alle kurdiske grupper, og vi veit ikkje i kva grad det var den religiøse forskjellen eller den evige konflikten mellom kurdiske nomadar og fjellfolk og eikvar statsmakt som spilte størst rolle. Men konfliktane, undertrykkinga og tidvise massakrar ser vi (og naturligvis også at yazdiane sjøl kunne slå tilbake og angripe lokale kurdiske eller andre rivalar, når dei hadde styrke til det).

Vi har ikkje plass til å følge den historia, men er det ein historisk realitet i denne koplinga mellom yazidiane og ei sunnisk æring av kalifen Yazid? Yazidiane sjøl i dag avviser ei slik kopling, men dei fleste historikarane ser ut til å akseptere både Yazid-lenka og rolla til sufien Shaykh Adi - han finn vi jo også igjen som ein av englane, "Shaykh Hadi" i teologien, og yazidiane ærar han. Tidfestinga av namnet "yazidi" til iallfall 1000-1300 virker også klar av kjeldene. Samtidig er teologien altså så fjern at ein vanskelig kan tenke seg ei endring frå vanlig sufisme til trua på Malak Tawus berre på eit hundreår. Mest trulig har det derfor skjedd ei form for sammensmelting mellom etablerte eksisterande trusoppfatningar avleidd frå zoroastrianisme (som fantes i området) og kanskje gnostisisme; og den organiserte (post-)sufiske rørsla. Korleis og kor lang tid dette tok, når "dagens" yazidisme framstod, blir mest spekulasjonar, i mangel av andre kjelder. 

Sosial organisering
Talet på yazidiar i verda er også svært varierande, mellom 200.000 til over 600.000 er brukt, det høgare tallet er mest trulig. Dei er altså fokusert i to område i Irak: Sinjar som vi nettopp har hørt om på grensa mot Syria, og Shaykhan aust for Mosul. Det er også eit yazidi-område i syrisk Kurdistan, og grupper i Kaukasus og ein stor diaspora i Vesten, særlig i Tyskland der det skal bu 60.000 av dei. Diasporaen vil da trulig auke kraftig etter den siste utdrivinga. Yazidiane er sterkt endogame, giftar seg berre innan gruppa (tradisjonelt, iallfall) og til dels også berre innanfor si eiga grein av gruppa. Dei misjonerer ikkje, det går ikkje an å bli yazidi utan å bli født til det. Slik kan dei få eit etnisk særpreg, men dei snakkar vanlig nord-kurdisk (Kurmanji), og er ganske klare på at dei er kurdarar. Dette blir berre styrka av at noen fiendtlige muslimske kurdarar har prøvd å slå frampå om at yazidiane ikkje er "ekte kurdarar" men noe anna. Alle yazidiar snakkar kurdisk, ulikt t.d. andre religiøse retningar i området - kristne, aleviar m.m. - som spenner over etniske grenser mellom kurdarar og ararabar eller tyrkarar, og der noen grupper gjerne vil skille seg ut frå det kurdiske. Det ser ikkje ut til å vere tilfelle for yazidiane.

Kjeldetilvising: Mye av dette er bygd på Roger Lescot, Enquête sur les Yezidis de Syrie et du Djebel Sindjar, 1975.
(*) Brockelmann tilskriver denne tittelen til ein Abu Firash ibn Shibl i 1325, som stadfester at namnet var kjent på 1300-talet, men fører under Ibn Taymiyya opp al-Risala al-Adawiyya "an die Yazidis", som kan vere del av samme verk.

***
Adresse til bloggen
Elles ei teknisk ting: Eg har nå somla meg til å registerere denne bloggen, slik at den får ei litt meir kortare adresse enn den har hatt. Du finn den på under lenka
shubbak.no (evt. www.shubbak.no)
Den gamle adressa med knutsvblogg.blogspot.com virker fortsatt (og er den "eigentlige" adressa).

Gaza: Be kind rewind?

Ved eit tilfelle, mens eg rydda opp i gamle notat i sommarstilla, kom eg over merknader til konflikten i Gaza i november 2012. Samtidig kom det meldingar om ein ny konflikt i samme området. Dei to er så like at det ikkje berre er dejà vu, men direkte vanskelig å halde frå kvarandre kva som var forløpet den gongen og nå.

I skrivande stund er vi fortsatt på eit stadium der Hamas sender rakettar det dei kan inn over Israel, mens Israel svarar med bombar og rakettar mot det dei hevdar er Hamas-mål i Gaza, men som openbart også drep sivile. Dette har altså skjedd før, og for utviklinga vidare har vi to mulige tidligare modellar vi kan sjå etter:
           Enten krigen i desember 2008-januar 2009, da Israel sendte inn bakkestyrkar, med resultat ca. 1500 drepne palestinarar og 13 israelarar. Den konflikten varte i rundt tre veker, og vart avslutta med ei einsidig våpenkvile frå Israel, som vart følgt opp av Hamas.
            Eller konflikten i november 2012, da Israel nøyde seg med å bruke luftvåpen og rakettar i ein konflikt som varte litt over ei veke, med resultat vel 130 drepne palestinarar og seks israelarar.

Så langt har konflikten, som har vart i rundt fem dagar, større likheit med 2012, i skrivande stund skal palestinske tap ligge på rundt 80, utan noen israelske tap så langt. Oppmarsjen til denne konflikten har heller ikkje vore så skarp som i 2008, og det er fortsatt grunn til å håpe at det blir nokolunde med dette, altså at ein unngår ein bakkeinvasjon som vil føre til langt større tap, på begge sider men i hovudsak mellom palestinske sivile.

Fleire har påpeikt at desse stadig gjentatte konfliktane mot Gaza er ulogiske, og kan ikkje føre til noe anna enn at kvar part ønsker å hevne det motparten har gjort, i ein krangel om "kven som begynte", som om det gjaldt eit slagsmål i ein skulegard, som Le Monde skreiv på leiarplass i går. For Israel må det vere openbart at dei ikkje kan "knekke" Hamas med eller utan invasjon, berre svekke dei midlertidig. Om to år er dei tilbake der dei var og må ta ein ny konflikt. Og Hamas veit jo at deira rakettar ikkje utgjer noen reell militær fare for fienden, ikkje minst fordi dei aller fleste som kjem inn mot bebudde eller strategiske mål blir skotne ned av Israels ganske effektive "Iron Dome" anti-rakettsystem, rett nok til ein prislapp på $90.000 per rakett. Men Israel står nok i den prisen - det er verre med Hamas, som etter å ha brutt med både Syria og Iran over borgarkrigen i Syria, kanskje nå bruker opp det meste av arsenalet sitt med små sjansar om snarlig påfyll, og til ingen militær nytte. 

Men det er jo alltid ein logikk som ligg bak, sjøl om det kan vere ein forvirra og motstridande logikk. Kva element er det som har ført til denne brå konflikten?

På palestinsk side er det trulig mest markering. Israel oppfatta drapet på dei tre israelske ungdommane i Hebron som ei krigshandling, og reagerte med både å drepe fleire palestinarar på Vestbreidda under jakta, og å bombe mål i Gaza. Hevndrapet på den palestinske ungdommen vart derimot oppfatta som ei vanlig kriminalsak, og etter palestinsk oppfatning forsøkt dyssa ned, med stor folkelig oppøsing som resultat. Sidan israelarane kopla dette til Hamas, såg dei trulig det som nødvendig å "markere seg" ved å skyte rakettar mot Israel, for å vise palestinarane at dei reagerte på fiendens provokasjonar.

På israelsk side var det eit meir openbart motiv: Sist søndag gjekk regjeringa egentlig i oppløysing, fordi det høgreorienterte partiet Yisrael Beiteinu (med utanriksminister Libermann) sa dei trakk seg i protest mot at Netanyahu ikkje slo hardare til mot Hamas i Gaza. Dagen etter begynte Netanyahu å slå hardare til mot Hamas i Gaza, og Libermann sitt enn så lenge fortsatt i regjeringa og skaffar fleirtal. Det er rimelig å sjå ein sammenheng her.

Men utover det så føler Israel seg trua av den nye samarbeidet, eller i det minste avspenninga, mellom Hamas og PLO på palestinsk side. Denne nye tonen (som nok kjem med tenners gnissel og utan noen garanti om lang levetid), er openbart også eit resultat av Hamas sin svekka posisjon etter skiftet i kurs i Egypt etter kuppet der. Dei satsa på ein hest som forsvann i tom luft, og prøver fortvila å finne tilbake til gamle venner, men Damaskus er opptatt med andre ting, og tar det neppe vennlig opp at Hamas svikta (og gjekk over til opprørsvennlige Qatar) da det stod på som verst. Så Hamas, låst inne på alle kantar, med eit fiendtlig Egypt og ei befolking som i stadig større grad bebreider Hamas for manglande evne til å løyse dagliglivets problem, har lite anna å gjere enn å bite i det sure eplet. Korleis skulle dei kunne gjenvinne noe politisk støtte heime og ute? Jo, ved igjen å bli både offer (for Israels bombar) og "spydspiss", den einaste som kan og vil påføre fienden noen slag, altså igjen bli Motstandsrørsla med stor M. I denne konflikten som nå går vil dei ta tap, Israel har openbart evner til faktisk å ramme Hamas sine militære ressursar, men dei kan vinne politisk. 

Dermed kan både Israel og Hamas vere tent med auka konfliktnivå: Ved å få Hamas igjen til å fokusere på sin militære kamp, kan Israel klare å drive ein ny kile mellom dei og det forhandlingsvillige PLO (som treng eit minimum av samarbeid med Israel for å kunne styre i sitt område i Vestbreidda), og Hamas tener politisk på at folk igjen kan forbinde dei med motstandsvilje og sumud, og ikkje med kaos og fattigdom i eit dagligliv som blir stadig meir umulig. Nå er det Israels skuld, og ikkje Hamas sin, at ting bryter sammen. 

Men, får vi håpe, desse politiske motiva treng ikkje meir enn denne markeringa på "2012-nivå", utveksling av rakettar og israelsk demonstrasjon av si overlegenheit (og reduksjon av Hamas si kampkraft, om enn midlertidig). Å trappe det opp til "2008-nivå"; altså bakkeinvasjon vil neppe gi meir politisk uttelling, men kan føre til langt større tap og skader enn vi har sett til nå. Så vi kan vere optimistar og tru at denne konflikten vil gå over etter ei veke eller kanskje to, når begge partar har "fått sitt", og gjerne som i 2012 gjennom forhandlingar med Egypt og kanskje USA, som begge har tilbudt seg, som mellommenn. 

Kalifatet

Etter at "kalif Ibrahim" erklærte at "kalifatet er komme tilbake", har media kasta seg over dette begrepet og historia til det. I denne fjerde, og kanskje i denne omgang siste, historiske refleksjonen over hendingane i Irak, kan vi oppsummere litt korleis dette ordet er blitt brukt. For dei som har tatt innføring i Midtausten-historie, blir det litt repetisjon, men det kan vere greitt å få det samla.

Kva betyr det?
Ordet kalif, arabisk khalifa, kjem frå eit verb for å "følge etter", og betyr slik "etterfølger" etter profeten Muhammad, men kan også ha meining "å stå i staden for", altså "representant". Verbet khalafa er dagligspråk, "eg følgte etter han inn i huset", og mens khalifa stort sett viser til vår "kalif", herskar, så kan det også brukas meir nøytralt om ein mellomleiar, altså "stadfortredar", i ein religiøs organisasjon, slik har mange sufi-brorskap ein eller mange khalifaer, som da berre betyr at vedkommande leiar ei grein av brorskapet. Men den vanligaste bruken er jo den vi kjenner, som vår kalif.

Kor lenge varte kalifatet i historia?
Her finn ein mange variantar i dagens kjappe "fakta-rubrikkar" i avisene: frå 630 til 1250, eller til 1517, eller til 1924, fritt val. Alle desse kan vere "rett" eller "feil"; alt etter som kva ein legg i det. Vi bør derfor sjå det litt i faser, sidan uttrykket vart brukt på ulik måte opp gjennom tidene.

Første fase: kalifen som reell herskar over eit samla muslimsk rike
Dette var den første og opprinnelige betydninga av ordet: Pofeten Muhammad var ved sin død i 632 politisk leiar for ein stat i full ekspansjon. Dei leiande i samfunnet utnemnte raskt ein av hans medarbeidarar til khalifa for å ta over styringa av denne nye staten. Etter kvart vart skillet mellom religiøs og politisk autoritet også ganske klart: Kalifen hadde arva Profetens rolle som statsleiar, men ikkje hans teologiske autoritet: Kalifen skulle ikkje bli noen pave som fastsatte teologien, det gjorde dei lærde uavhengig av han.
       Kalifatet gjekk gjennom fleire dynastiskifte, og hovudstaden flytte seg frå Medina over Kufa og Damaskus til Bagdad, men sjølve institusjonen var den samme: Det var éitt samla muslimsk rike, og kalifen var herskaren over dette. Rett nok var det stadig opprør, og i utkantane av riket (særlig Nordafrika og al-Andalus, dagens Spania) reiv utgrupper seg fri frå kalifens autoritet, men prinsippet om eitt rike og ein kalif heldt stand, heilt til indre rivningar gjorde at både einskapen i riket og kalifens makt gjekk i oppløysing. Slutten kom i 936, då kalifen gav frå seg makta i Bagdad til ein general som ikkje hadde ambisjon om å styre meir enn nærområdet i det sentrale Irak. Resten av den muslimske verda var oppdelt i sjølstendige muslimske småstatar, som kvar var styrt av ein sultan. 

Andre fase: kalifen som formelt, men ikkje reellt overhode
Sultan betyr berre herskar, det vere seg over eit stort eller lite område. Mens det i teorien berre kunne vere ein kalif i verda, kunne mange sultanar herske ved sidan av kvar andre. Dei var eigenrådige, og erobra kvarandres byar og riker med stort gjennomtrekk. Men sidan deira legitimitet berre var fysisk makt, søkte dei fleste støtte ved å skrive til kalifen, som fortsatt satt makteslaus i sitt palass i Bagdad, og be om at han skulle "utnemne" dei til sin mann i det området dei styrte. Det gjorde kalifen, så hadde også han ein funksjon, det hadde ikkje gjort noen forskjell om han hadde nekta. Slik kunne ein fiksjon om at kalifen fortsatt spilte ei rolle over eit muslimsk rike bli oppretthalde. Men det var berre i ein kort periode på 1100-talet at ein aktiv kalif prøvde å tilta seg reell politisk makt igjen, og da berre i Irak rundt Bagdad. Perioden da vi fortsatt hadde ein kalif som var allmennt anerkjent som del av det gamle abbaside-dynastiet men utan makt, varte slik frå 936 fram til Bagdad vart rasert av dei heidenske mongolane i 1256.

Tredje fase: kalifen som formell figur i Kairo, berre for Egypt
Då mongolane herja, var det berre Egypt, da styrt av dei såkalla "mamluk-sultanane" som stod i mot og forsvarte islam. Der dukka det opp ein mann som påstod seg å vere slektning av den siste abbaside-kalifen, og dermed rette arvtakaren til kalif-vervet. Det passa sultanen godt, og han installerte denne fyren som kalif i Kairo, med samme oppgåve som før: å formelt utnemne sultanen som "sin tenar". Dette var altså eit framhald av rolla frå Bagdad, men med den forskjellen at ingen utanfor Egypt godtok denne "kalifen" som arving av Bagdad-kalifen, han var ikkje lenger noen "universell leiar" for alle sultanar i den muslimske verda, berre lokalt for mamluk-herskarane. 

Fjerde fase: mange "kalifar" men utan innhald
Dermed var tittelen kalif blitt "ledig på markedet", og fleire sultanar begynte å ta i bruk tittelen på seg sjøl rundt om. Dette hadde skjedd alt på 900-talet: Dei sjølstendige herskarane i al-Andalus hadde i den første tida berre kalla seg emir (kommandant) for ikkje å rokke ved ideen om eit samla islamsk rike. Men i 929 gjorde dei seg heilt sjølstendige ved å erklære seg for eit kalifat. Andre i Nordafrika følgte opp med samme tittel, og etter kvart kom det også fleire kalifar både i India (moghulane) og andre stader.
        Men innhaldet i tittelen var nå blitt utvaska, og den mista snart den betydninga den hadde hatt som arving og etterfølgar av Profeten. Kalifen i Kairo mista fleire og fleire av privilegia sine, og dei mange ulike kalifane rundt brukte nå tittelen berre som eit honnørord blant mange når dei ramsa opp alle sine bragder (den osmanske sultanen i Istanbul var m.a. også "romersk keisar"), det var sultan som nå var den viktige tittelen som viste at dei styrte, og da berre over sitt eige område, ikkje meir. Nå kunne det altså godt vere mange kalifar ved sida av kvarandre, kvar i sin stat.
       Slik vart også osman-sultanen alt på 1300-talet kalt "kalif" som ein tom ærestittel som dei ikkje la noe vekt på. Då dei i 1517 tok Kairo og fann "kalifen" som mamlukane hadde sittande der tok dei han  til fange, sette han i fengsel i Istanbul og avskaffa i realiteten hans embete. Det var altså ingen overføring av formell eller reell legitimitet frå denne skygge-kalifen til den osmanske sultanen - den opprinnelige meininga hadde på den tid blitt irrelevant og forsvann heilt med dette. 

Femte fase: Den osmanske sultanen vekker tittelen til live
Først 250 år seinare dukkar ideen om ein samla kalif opp igjen. Og nå er det den osmanske sultanen som pussar støv av den, med seg sjøl i rolla. Vi ser tittelen begynner å dukke opp i osmansk diplomati seint på 1700-talet, men sterkast i siste del av 1800-talet. Dei meiner at dei heile tida jo har vore "kalifar" - samtidig som keisar og prins og så mye anna - men dei påstod også at ein tidligare sultans mor hadde nedstamma frå dei "ekte" abbaside-kalifane i Bagdad, og at dei dermed også hadde stamtavla i orden. Hensikta var å kreve på autoritet ikkje berre over sitt eige store område, men at dei nå kunne, i kraft av kalif, snakke på vegner av alle verdas muslimar.
             Samtidig dukkar ein teori opp, trulig lånt frå europeisk konstitusjonell tenking, om eit skille mellom ei verdslig makt - som låg i sultan-tittelen, og ei åndelig makt, som da skulle ligge i kalif-tittelen. Dette har ingen bakgrunn i reell historie, som nemnt var den tidlige kalifen nettopp ein politisk leiar utan religiøs autoritet, men nå sa den osmanske sultanen at han som sultan styrte over sin eigen stat, men som kalif var han leiar for muslimane også i alle andre land. Slik gjekk kalif-tittelen frå å vere ein gløymt og innhaldslaus ærestittel til å bli eit separat embete, atskilt frå sultan-vervet men samla i samme person.

Sjette og siste fase: Den osmanske kalifens fall
På 1800-talet var dette kravet først og fremst brukt diplomatisk overfor europearane, og med eit visst hell: Då Austerrike t.d. erobra Bosnia i 1878, fekk sultanen likevel behalde "religiøs autoritet" over muslimane der i kraft av "kalif", det samme skjedde i noen koloniar. Men mye meir realitet enn dette og som argument i sultanens mislykka forsøk på ei "pan-islamistisk" reising, var det ikkje. 
        Slutten kom da også kort tid etter, da det osmanske riket fall sammen etter første verdskrig. Atatürk skilte likevel også mellom dei to embeta: Mens sultanen vart avsatt som sultan i 1922, vart kalifatet avskaffa ved tyrkisk vedtak først i februar 1924.
       Sjøl om dette "kalifatet" altså berre var lokalt osmansk, og knapt hadde eksistert i to generasjonar, førte likevel sjølve idéen om at "kalifatet" nå var borte til uro også hos muslimar langt utanfor deira område, "evig eies kun det tapte", om det så var for tusen år sidan. Fleire forslag om å la muslimske kongar eller leiarar ta over tittelen kalif, førte likevel ikkje fram. Men det var altså eit svært kortvarig kalifat som her forsvann, å trekke dette tilbake til profeten Muhammads tid er like rimelig som å seie at Romarriket varte fram til 1806 (da det "heilage romerske riket" vart til keisarriket Austerrike) eller heilt til første verdskrigen, sidan den osmanske sultanen jo også hadde påstått seg å arve tittelen "romersk keisar" frå bysantinarane.

Ny fase i vår tid?
I islamistisk propaganda har begrepet kalif ofte spilt ei rolle, men ganske vag. Også parlamentarisk orienterte islamistar, som Det muslimske brorskapet, kan til tider snakke om "kalifatet" som ein slags framtidig ideal-tilstand, sjøl om dei også samtidig snakkar om moderne republikkar bygd på folkesuverenitet. Dette siste er altså ei uklarheit, kanskje bevisst, kanskje uttrykk for ulike retningar innanfor desse gruppene, men mest trulig rett og slett at dei ikkje har utvikla noen klar statsteori. For dei fleste er derfor "kalifatet" ikkje noe presist mål eller styringsform, men berre eit symbolsk og retorisk begrep for ein tilstand der religiøs moral har avgjerande innverknad i samfunnet, og spesielt: der den islamske verda står samla på ein eller annan måte.
        Slik har også al-Qa'ida og meir radikale grupper brukt begrepet, men dei legg naturligvis langt meir strenge oppfatningar, dei ville ikkje lefle med "folkesuverenitet"; for dei er det Guds styre (hakimiyya, eit moderne begrep) som skal ligge bak. Men ikkje meir konkret enn det. Berre éi gruppe, Hizb al-Tahrir, som oppstod i Palestina og Egypt på 1940-talet, fokuserte på dette og sa at samlinga av alle muslimar i eit felles kalifat måtte komme først, før all annan kamp for islamsk styre. Denne gruppa har slik vakla mellom å vere fredelig (ingen jihad før kalifatet er på plass), og noen stader å lefle med meire militante metodar.
        Så altså nå da IS, som hermed påstår at nå er kalifatet her: ved at alle andre "ekte" muslimar aksepterer deira kalif Ibrahim. Sjøl om dei snakkar om 1924, så er det naturligvis den første fasen etter Profeten dei tenker på, med kalifen som reell og eineveldig herskar, men der andre jihadist-leiarar kan få arbeide vidare på eiga hand, om dei berre godtar Ibrahim som sin over-herre. Det er eit høgt spel. Noen grupper har slutta seg til dette, og begynner å kalle seg for "IS i det og det området", men fleire av dei viktigare jihadist-gruppene har fordømt IS, fordi dei seier at forholda ennå ikkje er komme så langt at dette er rett: Ein kan ikkje kalle seg for "kalif" berre fordi ein tatt styring med eit mindre område i to land. Samlinga av muslimane til eitt rike ligg ennå langt fram i tida, ser også dei. Så dei vil avvise dette kravet.

Idéen om ein mektig kalif som styrer over eit stort og utvikla muslimsk rike er eit sterkt retorisk verkemiddel. Men ser vi på historia, så har det altså i størstedelen av tida - faktisk spesielt også i den såkalla "arabiske gullalderen" mellom 900 og 1200 - vore ein fiksjon. Slik vil det nok også forbli, og dei fleste muslimar, radikale som moderate, ser nok også at kalifatets tid ikkje er nå.

Irak: Kalifar og sufiar til sammen?

Den smule debatt vi har starta om rette namnet på opprørarne i Irak er ISIS eller Isil, vart altså raskt forelda, nesten før vi kom i gang. Nå er dei korkje det eine eller andre, men berre al-Dawla al-islamiyya, eller "Den islamske staten". Som da må forkortas med IS. Dette namnet er iallfall for oss litt eldre alt forbunde med Internasjonale Sosialistar, ei trotskist-gruppe som vel også kjempar for ein verdsrevolusjon for sine idear, om enn med heilt andre middel. Og utan sammenlikning for øvrig...

Men altså, det har vore mye snakk om at IS nå har proklamert kalifatet, den store muslimske fellesstaten, med deira leiar al-Baghdadi som kalif under sitt rette namn, kalif Ibrahim. Alle ekte muslimar må underlegge seg han, seier dei. Det vil nok verdas muslimar stort sett ikkje gjere. Media har store dagar med dette, kalifatet frå 600-talet er tilbake, statsgrensene står for fall, Sykes-Picots inndeling av Midtausten i moderne statar er oppløyst etter 98 år, og så vidare. Slik er det jo ikkje. Statsgrensene ligg trygt, enn så lenge. Det vi har er eit opprør som har spreidd seg frå eitt land over grensa til nabolandet, og det er ikkje så historisk i seg sjøl. Men er denne erklæringa om kalifatet da berre eit slag i lufta, vil det ha noen betydning i det heile?

Tja. Det kjem litt an på. Utanfor opprørsrekkene har det nok ikkje noen særlig effekt. Men spørsmålet er kva det vil få å seie innanfor desse sirklane.

Det store spørsmålet er kven det eigentlig er som kjempar i Irak, og kva slags dynamikk som kampane har skapt. Vi veit at ISIS aldri var så mannsterke, iallfall ikkje nok til å ta så store områder dei nå har. Hovuddelen av dei som slåss må komme frå allierte grupper, og vi har noen indikasjonar på kven det er, sjøl om vi jo ikkje kjenner så mange detaljar. Men vi kan grovt dele dei i to (sjøl om også desse nok flyt sammen i stor grad). Den eine er lokale arabiske (sunniske) stammar i regionen, spesielt Anbar-provinsen i nord-vest. Desse stammane har i skiftande alliansar dels slåss mot amerikanarane, dels alliert seg med desse mot Qa'ida-opprørane da dei gjekk over styr. Nå er det regjeringa til Maliki, og sentralstyret i Bagdad i det heile, som dei kjempar mot, og har gått i felles front med ISIS.

Den andre komponenten, som nok også er knytta til stammeband eller lokale lojalitetar, er restar etter Saddams styre og styrkar. Det mest kjente namnet her Izzat Ibrahim al-Duri, som var minister og ei tid svigerfar til Saddams son Uday, og kjent for sitt raude hår og mustasje. Og nå blir det interessant, for den gruppa han har leia heilt sidan Saddams fall, heiter Jaysh Rijal al-Tariqa al-Naqshbandiyya, "Hæren til Naqshbandiyya-ordenens menn". Og det heiter den fordi Duri sjøl og mange av hans menn er medlemmer i Naqshbandiyya-ordenen, som står sterkt i regionen. Og kva er vel dette, om ikkje ein sufi-orden? Ja, ein sufi-orden som gjerne blir rekna med til den samme "ny-sufismen" som dei nordafrikanske brorskapa vi her i Bergen har forska så mye på? Her er det mye moro og interessant. Vi kan - og noen vil heilt sikkert - skrive ei bok om dette. Eg må halde meg i skinnet, så det får vi komme tilbake til i andre sammenhengar.

For vårt formål her, la oss berre ta hovudpunkta. Ein sufi-orden er altså ein folkelig, organisert, mystikar-tradisjon i islam. Det er ikkje ei eiga trusretning eller teologi, men ein annleis praksis, ein måte å leve islam på. Sufismen er gammal, den er fredelig, og den er i følge salafistar og islamistar av ymse slag fylt av overtru og langt ifrå ekte islam, sidan sufismen legg stor vekt på heilage menn og rituale som ikkje er nemnt korkje i Koranen eller sunnaen (her er sufiane ueinige) og derfor er ureint slagg som er blitt blanda inn i trua. Sufismen er derfor ikkje god islam i følge salafistar som ISIS. Så dei er ikkje gode venner.

Naqshbandi-ordenen stammar frå middelalderen, men fekk ei oppfrisking tidlig på 1800-talet, og vann stor oppslutning frå Balkan og Tyrkia, over Syria og Irak til Sentralasia. Som andre ordnar er den i hovudsak upolitisk, men Naqshbandi-leiarar har også til tider organisert ulike opprør, slik m.a. i Kaukasus frå shaykh Shamil fram til 1920-åra. I Tyrkia overlevde ordenen under Atatürks sufi-forbod, og fleire moderne leiarar, slik som president Turgut Özal var aktive medlemmer av ordenen. I Damaskus i Syria er den utbreidd hos intellektuelle og religiøse leiarar, og var der knytt til reformistrørsler (m.a. for tanzimat) frå sist på 1800-talet. Det er altså ein svært variert og vidspreidd orden, og sjøl om den er organisert, er den ikkje sentralstyrt kva gjeld det sosiale og politiske lokale leiarar vel å ta del i. Her, i det nordlige Irak, ser den først og fremst ut til å ha vore knytt til lokale stammeleiarar, og -medlemmer, mellom dei fleire Ba’th-folk.

Dette blir dermed litt uklart, for Ba’th er ei sekulær nasjonalistisk rørsle, og det er vanskelig å tru at sufi-mystikken lar seg lett blande med ba’th-sosialismen. Det er mest trulig heller ein indirekte sammenheng, der stamme- og regiontilhørigheit er den sammenbindande faktoren: Folk frå dette området av Irak slutta seg til Ba’th, og folk herfrå hadde bakgrunn i Naqshbandi-sufismen, utan å trekke ideologiske band mellom dei to tinga. Men dette må det forskas på...

Det som er viktig her, er jo at sjøl om denne ”Naqshbandi-hæren” er ganske vag når det gjeld ideologi, og ba’thismen vart tømt for ide-innhald i Saddams siste tiår - og stammeband bygger ikkje på religion - så er ISIS ekstremt ideologiske og opptatt av rett tru. At dei andre sluttar seg til den som har den sterkaste krafta, er greitt nok. Men at ISIS skulle vatne ut ideologien sin for å ta hensyn til noen alliansepartnarar virkar mindre trulig. Så her er det sprengstoff på gang.

Vi er ikkje dei einaste som har oppdaga dette. Men noen av stammeleiarane som nå slåss sammen med IS(IS), berre blæs av det. Dette er berre ein taktisk allianse, og det er vi som er tyngda og står for kampen, seier dei. ISIS er OK og gode soldatar, dei har ikkje gjort oss noe, men ikkje bry dykk så mye om dei. Om dei yppar seg og blir eit problem, så skal vi lett ta hand om dei.

Dette kunne vore annleis. Det finnes naturligvis stamme- og slektsband over den syrisk-irakiske grensa. Hadde ISIS vore sterkt integrert i stammestrukturen, kunne vi faktisk ha tenkt oss at deira nye "stat" kunne organisere stammar på tvers av statsgrensa, og slik danne grunnlag for ei slik ny statsdanning som media skriv om. Men her må vi ta med at ISIS, sjøl om dei internt er samordna og samkjørt, har ei heilt ulik historie i dei to landa. I Irak, har dei under namna al-Qa'ida og ISI slåss i ti år nå, og har skaffa seg fiendar, men også venner - alliansen vi ser i dag er openbart resultat av ti års kampfellesskap mot Bagdad-styret (og USA bak dei). I Syria er dei resultat av ei splitting med resten av Qa'dia, og dei har bevisst fått alle andre grupper og stammar mot seg. Ein stor front av opprørarar, mange av dei salafistar som ISIS sjøl i ideologi, slåss nå i open krig mot ISIS. Så i Syria står dei heilt åleine, og kan ikkje bygge noen slik større allianse: Også ISIS si politiske rolle følger statsgrensa, uansett kva dei sjøl seier.

I så fall, har ikkje ”kalifatet” så stor betydning. Men så er det spørsmål om dynamikken, da. ISIS frontar openbart opprøret utover, men også innover: Dei, det ekte, indre ISIS; har faktisk stor kamperfaring og er gode til å slåss, men ikkje minst fekk dei ei kraftig vitamininnsprøyting med dei amerikanske våpna regjeringsstyrkane let etter seg i Mosul. Amerikanske Humvees gjorde heile forskjellen då ISIS nå brøyta seg gjennom den syriske Eufrat-dalen, og deira rivalar i Nusra-fronten, måtte berre strekke våpen og ”slutte seg til” den nye maktfaktoren. Enn så lenge har dette ikkje fått betydning i andre delar av Syria. Men det er ingen ting som rekrutterer slik som suksess, og inntrykket av at ISIS (IS, nå da) stormar gjennom heile Midtausten gjer at dei kan tippe balansen - det som var pragmatisk allierte kan bli vekt ideologisk og ta til seg ideologien til IS (det var det som skjedde med Haqqani-gruppene i Afghanistan). Dei kan slik komme til å  sjå "kalifen", ikkje sine eigne stammeleiarar, som den dei kjemper for, og dermed kan det vere fare for at troll går i ord: ved å presentere opprøret i Irak som eit reint IS-opprør kan ein skape eit inntrykk berre IS sjøl tener på. 

Her kjem da også den interne betydninga av tittelen "kalif" opp. Qa'ida brukte det aldri: Dei rekna Afghanistan som eit "islamisk emirat", ein lågare tittel (emir betyr kommandant) som vart gitt til Talibans leiar Mulla Muhammad Umar, så Bin Laden rekna formelt Mulla Umar som sitt "islamske overhode", sjøl om det berre var formelt. Ved å gjere krav på kalif-tittelen, stiller "kalif Ibrahim" alle andre jihadistar overfor eit val: Enten godta ei (formell) underordning av sitt "kalifat", eller å bryte banda og erklære Ibrahim og IS for vranglærarar. Han kan vinne noe oppslutning på dette, nettopp fordi han ser ut til å vere ein vinnar på slagmarka, men det er eit høgt spel også internt.

Så, korleis går det i dei nyvunne områda i Irak? Litt forskjellig, etter dei få rapportane som er komme til nå. I Mosul vart det sagt at ISIS erobra byen, men så berre fortsatte vidare på sin sigersferd sørover, og overlot Mosul til andre allierte. Dei ”som ikkje hadde skjegg”, altså ikkje-salafistar, tok over administrasjonen av byen, og ingen middelalderske reglar er blitt påtvungne noen, sa noen rapportar. Frå andre erobra byar har vi derimot hørt det motsatte, med innføring av harde religiøse reglar og henretting av rivalar frå andre grupper og av sivile. Det kan nok vere her vi bør følge med kva som skjer: kva for ein av desse to måtane å styre områda på kjem til å vinne fram? Held alliansen, eller vil det bli intern rivalisering og strider, og kven er da sterkast, det velutrusta IS, eller dei lokalt forankra stammane?

Det er altså mulig å vere pessimistisk, og tru at IS sin framgang vil skape ein dynamikk der deira samfunssyn vinn større oppslutning. At dei klarar å bite seg fast både oppe i Eufrat-dalen (Syria) og lenger nede i dalen (Irak nord for Bagdad). Men vel så trulig er det at dette ikkje kan halde. Den ideologiske spenninga er for stor. IS kan nok ikkje la vere å prøve å påtvinge sitt samfunnssyn på sine strategiske allierte, og mest trulig vil dei, eller iallfall mange av dei, avvise dette, og så får vi sjå kva følger det kan få. Og kva med Naqshbandi-hæren? Kor lenge kan IS tåle å kjempe sammen med noen som har eit namn dei reknar som det skire kjetteri?

Om ISIS og korantolking

Eit lite islamologisk sidespor, forresten, sidan vi snakkar om ISIS og den slags. Lars Gule skreiv om dei i Klassekampen nylig (26.6), at dei islamske lovene [han meiner vel openbaringsteksta, lovene blir jo tolka i domstolen] har ”alltid blitt tolket, og Isil [ISIS] mener deres tolking er den eneste rette”. Dette er ikkje feil, men litt upresist, og kan gi grunnlag for ein liten kommentar.

Det er rett at vi, som står utanfor, ser at Openbaringa, også Koranen, nødvendigvis må gjennomgå ei tolking, og ikkje minst ei lesing, altså å gi orda og setningane ei meining. Dette er ikkje uvesentlig i Koranen, sidan språket som den er skriven på, arabisk, i stor grad er skapt gjennom Koranen, og Koranen på sett og vis kom før språket, og ikkje språket før teksta. Naturligvis hadde Muhammad og folket i Arabia eit talespråk før Koranen, men knapt noe skriftspråk, og når Koranen vart nedskriven og teologien rundt utvikla eit hundreår seinare, var mange av orda i Koran-teksten blitt ukjente for den tidas arabarar. Dei måtte derfor bestemme (teologisk) kva ordet betydde i Koranens sammenheng først, og så vart ordet deretter tatt inn i standard arabisk skriftspråk i den betydninga deretter.

Eit godt døme på dette er ordet riba. Det blir omtalt som noe negativt i Koranen, ei form for salg som Gud har forbudt. Men ordet var elles ukjent for 700-talets arabarar, så kva var det som Gud hadde forbudt? Vel, ordet kan henge sammen med ein ordstamme, raba, som betydde ”å vekse” eller ”å bli meire”. Samtidig var det ein vanlig skepsis mot at noen krevde ågerrenter, altså nytta lånarens pengebehov til å forlange urimelig høg rente for eit pengelån. Det var derfor rimelig å knytte dei to sammen, å meine at i Mekka-dialekta (slik Gud brukte arabisk) måtte riba ha vore eit lokalt begrep for ågerrente. Derfor måtte ordet bety dette, og slik har det gått inn i det arabiske språket til denne dag, riba betyr ågerrente. Juridisk har dette seinare blitt utvida til å omfatte all slags rente, uavhengig av størrelsen på renta, men det er ei anna historie, poenget her er at ei slik lesing av teksten, og å gi orda ei meiningsfull betydning, er logisk uomgjengelig for å begripe ein tekst - anten ein nå vil bruke tolking til å la bodordet mot riba bety at eikvar rente på lån er forbudt eller berre den umoralsk høge ågerrenta.

Så det meiner vi logisk. Men salafistar, som ISIS men også mange i den fredelige varianten, er ikkje samd. Dei meiner ikkje at ”vår tolking er den einaste rette”, men at ”det trengs inga tolking”. Koranen er heva over menneskelig tolking, den har ei openbar meining som er klar for alle som berre les teksten utan ”teologiske skylappar”. Det er grunnlaget deira for å seie at deira tru er den einaste rette, fordi det er berre dei som les teksten slik Gud har gitt den, alle andre les den gjennom sine ”tolkingar” som forvrir teksten i andre retningar enn Gud openbart ville. Dette høres jo ut som ein openbar tilsnikelse av rettru, men det er opplagt at eit slikt argument slår godt: Ikkje hør på oss, ikkje hør på dei andre: berre les teksten, så ser de jo sjøl at dette vi gjer er det som står der og som Gud har sagt.

Nå er ikkje salafistane dei einaste som har hevda dette for sitt syn opp gjennom tidene. I middelalderen fantes det ei retning innan islamsk lov, Zahiriyya, som sa det samme: ”zahir” betyr Koranens og sunnaens utvendige (altså ikkje-fortolka) tekst, som dei meinte måtte komme i staden for tolkingane juristane i dei ulike ”lovskulane” hadde utvikla da dei gjorde openbaringsteksten om til ei handterbar og systematisk lov. Men zahiriyya var meir ein ideologisk ståstad enn praktisk jus, når deira største jurist Ibn Hazm (d. 1064) utvikla praktiske lovreglar var dei til forveksling lik den vanlige jusen, han berre argumenterte annleis for reglane.

Også i sufismen, den mystikken salafiane hatar (sidan han ikkje er omtalt i Koranen, men er ein folkelig truspraksis), fins liknande idear: Den som har eit ”opent hjarte” treng ikkje utvendig fortolking, men vil av Gud bli inspirert til å forstå den eigentlige meininga av orda ved berre å lese teksta (slik sufien Ahmad b. Idris, d. 1837). Interessant finn vi noe liknande hos han som jihadistane (men ikkje alle andre salafistar) verkelig setter høgt, Sayyid Qutb (d. 1966). Han hadde også ei oppfatning om at det var berre éi rett tyding, den som ein fekk ved å lese koran-teksten direkte, og at tolking var unødvendig - det er her ISIS og liknande har henta den oppfatninga. Men når ein les Qutb, ser ein at heller ikkje han seier noe om korleis lesaren faktisk kjem fram til denne ”openbare tydinga” i ei motsetningsfull tekst, det skal ikkje vere gjennom feilbarlige menneskelige mellommenn. Også han virkar som å ha ein nær mystisk ide om at den ekte og reine truande vil komme fram til den eigentlige meininga spontant, kanskje inspirert av Gud. Dette er noe av det som fekk Qutb-historikaren Olivier Carré kalle han for ”islamistisk mystikar”, og også at meir skriftnære salafistar seinare avviste ideane til Qutb, som jo ikkje var spesielt lærd i islamsk teologi og jus.

Slik dekker jihadistane og ISIS si oppfatning om at ”det er berre å lese den reine teksta” over eit problem som meir reflekterte teologar raskt oppdagar. I realiteten blir det, som Gule litt vel kortfatta oppsummerer, at ”vår tolking” er den einaste, men altså under eit dekke av at ”vår tolking” ikkje er vår tolking i det heile, men Guds uforfalska ord. Derfor blir den teologiske debatten om tafsir (koran-tolking) er nødvendig eller ikkje viktig i andre muslimars møte med jihadistisk islam-teori.

Syria og Irak: Nye grenser, gamle grenser

Store endringar i Midtausten for tida, noen presenterer det som historisk: nye grenser er på veg, dei gamle linene som Sykes og Picot trakk opp i 1916 hører snart fortida til! Nå, dei gjer nok kanskje ikkje det så fort, men at både Syria og Irak står oppe i ei krise der samhaldet innan landa blir satt på prøve, er nok klart.

Nå som sommaren elles legg seg, kan det kanskje vere eit pusterom for å komme tilbake litt til noe av dette etter kvart. Men la oss først legge ut på ein liten historisk ekspedisjon til regionen. Og la problemstillinga vere konkret og enkel: Denne gruppa som har tatt pusten frå alle ved å storme fram nedover Eufrat, kva skal vi kalle den på norsk: ISIL, som norske aviser ser ut til å ha vedtatt, eller ISIS, som nå er mest vanlig på engelsk? Og kva har det med historia å gjere?

La oss ta det punktvis, for dette kan bli komplisert. Denne avleggaren av al-Qa'ida kalte seg først for al-Dawla al-islamiyya fi'l-Iraq, Den islamske staten i Irak. Da dei rykka inn i det syriske opprøret for to år sidan, utvida dei følgelig namnet sitt til al-Dawla al-islamiyya fi'l-Iraq wa'l-Sham. På arabisk blir det forkorta til Da'ish, etter forbokstavane - for øvrig ganske uvanlig for arabisk, dette å lage slike forkortingar.

Problemet var når ein skulle omsette dette til europeisk. Den første versjonen var grei, ISI. Men då dei la til tillegget, vart det forvirrande: For kva er dette al-Sham, som dei nå inkluderte i sin "stat"? Her må vi inn med litt historisk geografi, for sjøl om Sham (ofte stava Cham med latinske bokstavar, som i det kjente turisthotellet Cham Palace) er fortsatt i bruk i Syria, er det først og fremst eit eldre arabisk namn på regionen.

Vi må heilt tilbake til dei gamle grekarane, som var dei som byrja kalle området inst i Middelhavet for "Suria". Dette namnet går trulig ennå lenger tilbake, til oldtidsbyen Ashshur og riket Assyria i det øvre Mesopotamia, som rett nok ligg i nord-vest-Irak i dag. Då Romarriket erobra området inst i Middelhavet, gav dei provinsen dette namnet Syria. Slik kom det også inn i Bibelen og Juleevangeliet, der vi hugsar at Kvirinius var "landshovding i Syria" (Luk. 2:1). Han var dermed også overhode for Nasaret og Jerusalem, som altså begge hørte inn under provinsen Syria.

For arabarane var denne regionen i nord, og dei kalte det derfor "landet i nord", al-Shimal, som over tid vart forkorta til al-Sham (mens det i sør var al-Yaman, vårt Jemen. Dei to orda blir elles også brukt om hhv. venstre og høgre, altså nord og sør når ein står med ansiktet mot soloppgangen).

Hos romarane var provinsen "Syria" i hovudsak det som romarane styrte mellom Egypt og Anatolia (dagens Tyrkia). Arabarane overtok dette omgrepet, men prøvde å definere det betre. Slik var det klassisk avgrensa til å vere området om lag frå Taurus-fjella (heilt sør i Tyrkia) i nord til Gaza i sør, og frå Middelhavet i vest til ørkenen i sør-aust, og til Eufrat i nordvest. Som ein ser av kartet, er dette området altså både større og mindre enn dagens republikk Syria: Det går lenger sørover, men inkluderer ikkje den øvre delen av Mesopotamia (Eufrat-dalen) som er med i dagens republikk. Dét området hadde sitt eige namn, al-Jazira (eitt av mange område med det namnet, det betyr "øya", altså med elve-vatn på begge sider. TV-stasjonen har namnet sitt frå ei anna "øy", den arabiske halvøya).

Dette var eit geografisk namn, ikkje eit politisk eller adminstrativt, av og til var det samla, av og til delt i fleire små sultandømmer eller bystatar. På vestlige språk bruker vi "Syria" om det, og snakkar om Egypt, Syria og Irak som dei tre store regionane i det arabiske aust.

Kjem vi til det osmanske riket som styrte her frå 1516 til 1918, så snudde dei om på dei administrative einingane sine mange gonger. Som oftast var likevel heile Syria / al-Sham rekna som ein større region eller provins, velayet, som tok namn sitt frå hovudstaden, Damaskus.

Så kjem da det som skapar forvirringa: Oppdelinga av Midtausten etter det osmanske rikets fall. Der delte altså dei to diplomatane Sykes og Picot området langs ein bestemt breddegrad, fransk i nord og britisk i sør. Dette var ei heilt ny inndeling, ukjent tidligare. Etter litt forvirring arva da den biten som hadde storbyen Damaskus i seg, namnet til den gamle provinsen, men nå i europeisk / fransk avtapning, Syria (eller Syrie, på fransk). Libanon vart også skilt ut, men mange arabistar der motsette seg dette, dei såg seg som syrarar, og stifta det syriske nasjonalistpartiet som altså ville gjenforeine det historiske Syria. Skiftande regime i Damaskus hadde og har også ein særlig omtanke for Libanon av samme grunn. Sør for grensa, i det britiske området, var det likevel mindre slike tendensar, ein eigen palestinsk nasjonalisme vaks fram i staden.

Men etter kvart så har altså dette festa seg, og "Syria" kom etter kvart til å bety området til republikken Syria slik det vart. Slik vart også det gamle namnet al-Sham, som fortsatt vart brukt både i turist- og andre sammenhengar, knytta til "Syria" i moderne forstand, det referer i dag til republikken Syria slik vi kjenner den.

Det vil si - eg sa jo at dette var komplisert - i daglig, folkelig arabisk betyr det oftast hovudstaden i Syria. Når ein i Aleppo eller Homs seier at ein "reise til al-Sham", så meiner ein at ein skal til Damaskus. Land og hovudstad er ofte synonyme i arabisk ("Misr" betyr både Kairo og Egypt, og Alger/Algerie og Tunis/Tunisia har jo også formelt samme namn på arabisk). Men når al-Sham blir brukt for turistar og som malerisk namn på eit større land, er det (dagens) Syria som normalt er meint - at det før omfatta dagens Palestina, Jordan og Israel er gløymt.

Og for å gjere forvirringa total: Snakkar dei syrisk i Syria? På engelsk, kanskje (syrisk dialekt iallfall), men ikkje på norsk. Iallfall ikkje for folk med klassisk filologisk bakgrunn. For, mens folket i  oldtidas Assyria snakka akkadisk, så utvikla det seg seinare (frå arameisk) eit oldtidsspråk som blir kalla Syriac på engelsk, men syrisch på tysk, og derfor også syrisk på norsk. Men dette vart altså aldri brukt i Syria, men i delar av det som i dag er Irak, der også assyriske kristne er eit eige kyrkjesamfunn, mange av dei flyktningar i Sverige, og dei brukar dette som sitt liturgiske språk. Og det har da ingen ting å gjere med talespråket i Syria, som er den syriske dialekta av arabisk...

Ja, og så var det altså Levanten, da. Det er openbart eit reint europeisk namn ("soloppgangens land") og vart normalt brukt synonymt med Syria i orientalismens tid frå 1600-talet og framover. Kanskje er det lånt frå det arabiske Mashreq, landet der sola går opp, som er heile det aust-arabiske området - av det er det litt forvirring om "Levanten" også omfattar Irak. Det var alltid eit meir malerisk, aldri noe presist begrep. I vår tid blir det mest brukt arkeologisk, men det har hatt ein spesiell funksjon: ein måte å omtale eit område som omfattar både Israel, Palestina og Jordan utan å trå noen politisk på tærne (særlig "The Southern Levant" har openbart den funksjonen). Men før i dag har det ikkje vore i vanlig bruk om dei moderne statane. Når noen vil snakke om "det gamle Syria" før 1918, så bruker noen "Stor-Syria", men dette antyder ein ambisjon om å gjere Syria "større" enn i dag, som kanskje er rett når det gjeld Libanon, men ikkje Palestina/Jordan, her er det liten revansjisme på historia å spore.

Så kvifor "ISIL", som avisene seier? Noen journalistar har openbart ikkje forstått denne historia, som jo også er ganske komplisert. Dei har meint at ISIx's "al-Sham" må bety noe anna enn Syria, og så har dei gravd fram det gamle franske namnet, som dei så må forklare kvar gong. Nå er jo ISIS ein ganske ytterliggåande jihadistisk organisasjon, og det kan godt vere at dei faktisk vil utvide aksjonane sine til både Jordan og Libanon, og for den del andre delar av verda også, om dei vil arve al-Qa'idas globale ambisjonar (i dag er dei nok opptatt med Irak og Syria). Men når dei valde namnet al-Sham, så er det rett og slett fordi dei ikkje ville godta eit fransk-opphavlig namn på landet. Slik dei omtalar sitt nåverande aksjonsområde, er det tydelig at dei snakkar om Syria og Irak, i dagens betydning av namna. At dei er mest aktive i det området av Syria som faktisk ikkje var del av middelalderens al-Sham, altså Eufrat-dalen (al-Jazira den gong), blir derfor ikkje noe paradoks. Det franske namnet "Levanten" ville dei iallfall ikkje ta i med ei tang.

Så norske medier bør nok følge det som er blitt standard også på engelsk, det er ganske enkelt og rett fram "Irak og Syria", og vi treng ikkje noen lange historiske forklaringar på orda: ISIS.